گورستان تاریخی مکه به نامهای مختلفی چون ابوطالب ، قریش ، حجون ، بنی هاشم و جنه المعلی مشهور است این قبرستان در شمال شرقی مکه و دو راهی خیابان مسجدالحرام – حجون واقع است . حجون در واقع کوهی است در شمال شرقی مکه در سمت شمال شرقی مکه در سمت راست کسی که به خارج از شهر یعنی به سمت منا  می رود ودر حقیقت در سمت چپ کسی که داخل مکه می شود ، قرار می گیرد . بردامنه ی این کوه ، قبرستان معروف و تاریخی مکه قرار دارد . مردم شهر در دوران جاهلی و آغاز اسلام ، مردگان خود را در درّه ابـی دب که بخشی از حُجون است ، دفن می کردند .

در دهانه این دره ایوان سقف داری است که از سنگ ساخته بودند و گویند آن را ابو موسی اشعری پس از بازگشت از مسئله حکمیت در صفین ساخته و آنجا ساکن بوده است .او گفته ، می خواهم همسایه اهل قبور باشم یعنی در میان کسانی زندگی کنم که خدعه و نیرنگ در کارشان نیست .

 منابع اولیه تاریخ مکه ، گورستان عمومی این شهر را در حجون و در دامنه درّه یا شعب ابی دب ذکر کرده اند . در هیچ یک از منابع تاریخی دیده نشده است که نامی از شعب ابی طالب در این خصوص آورده باشند ؛ لذا قطعا باید گفت آنچه که در اذهان عامه مطرح است و قبرستان ابی طالب را شعب ابی طالب و محل محاصره ی بنی هاشم دانسته اند اشتباه است و شعب ابی طالب به مسجدالحرام بسیار نزدیک است .

در این قبرستان ، آباء و اجداد پیامبر خدا (ص) و بسیاری از صحابه آنحضرت مدفون هستند که مهم ترین آنها عبارتنداز :

 

قُصی بن کلاب ( جدّ اعلای پیامبر«ص» )

عبدالمطلب ( جّد پیامبر )

ابوطالب (عمـوی پیامبر «ص»)

حضرت خدیجه (س) همسر پیامبر (ص)

قاسم فرزند پیامبر«ص»

سایر قبور  از فرزندان ائمه (ع) ، نوادگان ، سادات ، علمای جلیل القدر و ...مدفون شده اند که مهم ترین آنها عبارتند از :

-          علی بن موسی بن محمد بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن (ع)

-          عبدالله بن زبیر بن عوام

-          محمد بن محمد بن ابراهیم بن حسن بن زید بن امام حسن (ع)

-          اسماعیل بن یوف الاخیضر بن ابراهیم بن موسی الجون بن ... امام حسن (ع)

-          حسن بن محمد بن سلیمان بن داوود بن حسن بن امام حسن (ع)

و   سلیمان بن عبدالله بن الحسن بن امام حسن (ع)

گفته اند هنگامی که حضرت آدم صفی الله از بهشت رانده شد ، نخست برکوهی در کنار بیت الله الحرام فرود آمد لذا آن کوه را صفا نامیدند ؛ چون از نام آدم المصطفی بنا به قول خداوند عزوجل " ان الله الصطفی آدم و نوحا " گرفته شده است و نام کوه مروه از نام حضرت حوا که المراة باشد گرفته شده و مروه نامیدند . آن دو از یکدیگر جدا و بر دو کوه مستقر بودند .

همانطور که در بحث آب زمزم گفته شد حضرت هاجر با فرزندش حضرت اسماعیل در کنار بیت الله ساکن شدند ، پس از اتمام آبی همراه آنها بود ، هاجر فاصله بین دو کوه را (صفا و مروه ) که حدودا 5/766 ذراع برابر با 5/375متر بود در جستجوی آب هفت بار طی نمود ، قسمتی از این مسیر که امروزه با چراغ سبز روشن است را با اضطراب شدیدی که ناشی از وضع فرزندش بود ، می گذشت و در اصطلاح "هَروَله " می کرد .

حج گزارانی که برای حج و یا انجام عمره به مکه مکرمه می آیند در این جایگاه مقدس پای نهاده و با مجسم نمودن سعی هاجر و در تأسی جستن به روش رسول خدا (ص) هفت مرتبه فاصله میان این دو کوه را با قصد قربت می پیمایند . محلی که امروز مسعی در آن قرار گرفته ، در صدر اسلام خانه های برخی از اهالی مکه بود ، اما روی دو کوه صفا و مروه هیچ گونه بنا و پلکانی نبوده است تا آن که عبدالصمــد بن علی در حکومت ابو جعفر منصور ، پله های صفا و مروه را ساخت و نخستین کسی که در صفا و مروه ساختمان کرد و پس از آن با آهک آن را سفید و بند کشی نمود ، مبارک طبری در روزگار حکومت مأمون بود .

در زمان مهدی عباسی ، مسعی در واقع داخل محوطه امروز مسجدالحرام بود و خانه ها و منازل مردم در جایی قرار داشت که امروز مسعی است که برای رفتن به صفا از مسجد ، نخست وارد وادی می شدند و سپس از کوچه تنگی می گذشتند و از میان خانه هایی که در فاصله صفا و وادی بود عبور می کردند و چون کعبه در وسط مسجدالحرام نبود لذا مهدی عباسی اقدام به تخریب قسمتهای اطراف مسجد کرد و در سال 167خانه را خریدند و خراب کردند .

در زمان معتضد عباسی ، تمامی دره و مسعی و اطراف مسجد را خاک برداری کردند و او برای این کار ، مال فراوانی اختصاص داد . از آن زمان تاکنون نیز تحولاتی در بنای مسعی رخ داده است . فاصله صفا تا مروه 5/766 ذراع است که جمع هفت بار آمد و رفت میان آن دو ، 5/5365 ذراع است .

هم اکنون مسعی به صورت سالن سرپوشیده ای به طول 5/394 متر وعرض 20 متر به شکل زیبایی در دو طبقه ساخته شده که ارتفاع طبقه اول 12 متر و ارتفاع طبقه دوم 9 متر می باشد .

روی پشت بام آن نیز دیواره ای گذاشته اند و برخی از اهل سنت آنجا سعی می کنند . در میانه مسعی نیز دو راه باریک ساخته اند که هریک با دیواره ی کوتاهی از یکدیگر جدا شده ، که افراد معذور روی چرخ نشسته و در داخل آن که یکی به طرف صفا ودیگری به طرف مروه است آنها حرکت داده ، سعی کنند .

مسعی حدود 16 در دارد که تمامی آنها در سمت شرقی مسجدالحرام قرار گرفته است .

ارکان کعبه و اندازه های بیرونی آن

هریک از چهار گوشه خانه خدا را ارکان کعبه گویند که با نام خاص مشهور است که عبارتند از :

1- رکن اسود

این رکن در زاویه شرقی و همان جایی است که حجر الاسود در آن نصب شده از این رو ، آن را رکن اسود (سیاه) می نامند و چون تقریبا در سمت عراق واقع  است آن را رکن عراقی نیز گویند . اندازه این رکن تا رکن شامی یا عراقی 21 ذراع می باشد که با 20/10 متر برابر است . مستحب است این رکن را استلام کرد یا با دست یا با رو ، به روی آن ایستاد و اشاره نمود . پیامبر گرامی اسلام هرگاه رکن اسود و رکن یمانی را می دیدند آن را اسلام نموده و هرگز آنرا ترک نمی کردند .

2- رکن شامی

در زاویه شمالی و به سمت حجر اسماعیل قرار دارد و چون با سوریه وشام مواجه است ، آ نرا رکن شامی گویند . فاصله این رکن تا رکن غربی 17ذراع یا 32/8متر است . حضرت رسول رکن شامی را استلام نمی کردند زیرا این رکن و رکن غربی برپایه اولیه ای که ابراهیم قرار داد نیست و قریش در تجدید خانه با ساختن دیوار کوتاه حجر ، این دو رکن را تغییر داده اند .

3-رکن غربی

درزاویه غربی ودر سمت دیگر حجر اسماعیل قرار دارد وبه سبب کشور مصر می باشد . فاصله این رکن تا رکن یمانی 21 ذراع یا 29/10 متر است . رکن یمانی نیز مثل رکن شامی مورد استلام حضرت پیامبر (ص)  قرار نمی گرفته است .

4- رکن یمانی

این رکن در زاویه ی جنوبی ، مقابل کشور یمن در جنوب شبه جزیره قرار دارد و فاصله این رکن تا رکن اسود 18 ذرع برابر با 82/8 متر می باشد . مستحب است که رکن یمانی را استلام نمایند زیرا دیده نشده است پیامبر آن را ترک کرده باشند .

اندازه های درونی کعبه

کعبه دو سقف دارد ، ارتفاع در داخل تا سقف پایین که برابر در کعبه می باشد حدود 5/8 متر و ارتفاع داخلی کعبه تا سقف بالانیز حدود 9 متر است . برای روشن ساختن سقف پایین کعبه ، چهار روزنه تعبیه شده که به وسیله سنگهای مرمری به نام " بلق " تزیین گردیده اند . این سنگ ها را از صغای یمن برای ابن زبیر آورده بودند .

بام کعبه را نیز با سنگهای مرمر پوشانیده اند . اندازه اضلاع درونی کعبه بدین شرح است: از گوشه حجر الاسود تا گوشه شامی 80/7 و فاصله میان رکن یمانی و رکن حجر الاسود 5/6 متر است .

شاذِروان و درهای کعبه

شاذروان برآمدگی کوتاهی که دیوار کعبه را از بیرون احاطه کرده و باقی مانده یا نشانه محل دیوار قبلی خانه خداست که پس از بازسازی کعبه در زمان حجاج بن یوسف بیرون از خانه واقع شده و لذا محیط داخلی کعبه را کاهش داده است . فُقها ، شاذِروان را جزو خانه خدا می دانند که نباید هنگام طواف واجب روی آن راه یافت .

برای خارج ساختن آب باران ، میان شمال و غرب بام کعبه ناودانی نصب شده که آب باران را به داخل حجر اسماعیل هدایت می کند . کعبه تا سی و پنج سال بعد از ولادت حضرت رسول الله (ص) ناودان نداشته و قریش نخستین ناودان را در آن سال از چوب تراشیده و بر بام آن نصب کردند. در طول سالها ، حکام و امرا ، ناودانهایی از چوب نقره کوب یا مس نقره کوب تقدیم و نصب کرده اند . در سال 959 ق ناودانی از نقره ساختند و در سال 1021 ق با طلا منقش شد . ناودان طلای کنونی را سلطان عبدالحمید عثمانی در سال 1270 ق به خانه کعبه هدیه کرده است . در روایت آمده است که دعای کسی در زیر ناودان طلا رد نمی شود ، لذا به آن سفارش شده است .

مقام ابراهیم

یکی از نشانه های روشن و از قدیمی ترین آثار موجود در مسجدالحرام است . این مقام که در سیزده متری خانه کعبه قرار دارد از آن جهت قداست دارد که حضرت ابراهیم (ع) برای فراخوانی مردم به انجام حج روی آن ایستاد و از آنان خواست دعوت پروردگار (فریضه حج ) را لبیک گویند .

حجر اسماعیل

حجر اسماعیل بین رکن شامی و رکن غربی کعبه قراردارد . حجر به معنی پناه و دامن است و از این روی آن را به اسماعیل منسوب داشته اند که چون دیوارهای کعبه برافراشته شد ، حضرت اسماعیل برای پناه بردن از گرمای خورشید ، در سایه و کنار این دیوار می نشست و یا این که سایبانی در کنار آن برای خود برافراشته و در آنجا پناه می گرفت و چون از گرمای مکه نزد خدا وند شکوه کرد ، پروردگار متعال به او وحی فرمود که من برای تو در این مکان روزنه ای به بهشت می گشایم که تا روز قیامت از آن نسیم روح افزا بر تو بدمد . حضرت اسماعیل چون درگذشت او را در همان مکان مدفون ساختند .

حجر اسماعیل بخشی از خانه کعبه بوده که طی چندین نوبت در دورانهای مختلف تعمیر وبازسازی کعبه ، از خانه خارج گشته است . حجر اسماعیل که اکنون با نیم دایره ای محصئر شده است ، دارای دیواره ای به ارتفاع 40/1متر و پهنای نیم با دو در شرقی و غربی است . در دوره منصور ، زمین آن با سنگ مرمر پوشیده شد و در سالهای 161ق و 283ق و سالهای بعد نیز همواره سنگهای حجر را تعویض و ترمیم می کرده اند و اکنون نیزاز  سنگ مرمر مفروش است .

چاه زمزم

هنگامی که بین مادر حضرت اسماعیل یعنی هاجر و ساره همسر دیگر حضرت ابراهیم کدورتی پیش آمد ، ایشان ، هاجر و تنها فرزندش اسماعیل را به وادی خشک و سوزان مکه آورد . همراه مادر حضرت اسماعیل مشک آبی بود که از آن نوشیده و به کودک خود شیر می داد و هیچ گونه زاد و توشه ای غیر از آن نداشت . پس از اندک زمانی آبِ همراه هاجر تمام شد و شیرش خشک گردید . تشنگی فرزند ، مادر را به تلاش برای یافتن آب وا داشت . هاجر در پی آب ، فاصله میان کوه صفا و مروه را دوان دوان می پیمود و این مسیر را هفت بار طی کرد

هنگامی که به نزد کودک خویش آمد ، جبرئیل بر او ظاهر شده و با پای خود به محل چاه زمزم کوفت که به عظمت الهی از همان جا آب روی زمین آشکار شد . هاجر مشک را پر کرد و به فرزندش نوشانید . خبر پیدایش آب در این منطقه سوزان و لم یزرع قبایل جُرهُم را به این وادی کشانید که در کناره چاه سکونت گزیدند . مدتها گذشت و آنان همچنان ساکن بودند ، چون جُرهمیان حرمت کعبه را شکسته و به فسق وفجور پرداختند ، خداوند آب زمزم را از جوشش انداخته و خشک نمود به طوری که حتی مکان آن نیز محو گردید .

چاه زمزم همچنان تا دوران عبدالمطلب بن هاشم ، پدر بزرگ پیامبر مخفی بود . شبی او در خواب دید که خداوند به حفر نقطه ای از زمین که محل سابق چاه بود ، فرمان می دهد . عبدالمطلب به رغم سرزنش وآزار مردم ، با کمک فرزندش حارث همان نقطه را حفر کرد . در همان حال نذر کرد که اگر دارای ده پسر شود یکی از آنهارا در راه خدا قربانی کند . سپس با کندن چاه بر آن مجسمه ها و شمشیر ها دست یافت . و همچنان کند تا آب فوران کرد و فورا در کنار آن حوضی ساخت و آب را درون آن ریخت تا پراکنده نشود . او از این پس از آن آب به حاجیان می نوشانید و سقایت آنان را به عهده گرفت . چاه زمزم پس از سال323 ق خراب شد و آب آن قطع گردید که پس از لایروبی ، آب آن چندین برابر شد .

 این چاه در سالهای 822 و 1383 ق تعمیر و توسعه یافت . اکنون دهانه آن دو متر ونیم و عمق آن 30 متر است .

آن را"  ذو الحلیفه  " و ابار علی و یا آبیار علی نامیده اند که هر کدام جهت و وجهی دارد . این مسجد در حدود 10 کیلو متری مدینه منوره به طرف مکه واقع شده و میقات کسانی است که از این ناحیه به سوی بیت الله الحرام می روند . این میقات ، معتبرترین میقاتها است ؛ زیرا رسول گرامی اسلام و بعضی از همسران آن حضرت و ائمه معصومین از آن جا محرم گشته اند . رسول خدا از این میقات سه مرتبه جهت زیارت بیت الله الحرام محرم گردیدند .

یکی از کوههای مشهور و مهم مدینه کوه اُحُد است که در شمال شرقی مدینه و یک فرسخی مسجدالنبی قرار دارد . سبب نامگذاری آن به اُحد این است که از کوه های اطراف ، جدا و مستقل است . طول آن از شرق به غرب 7000متر رسیده و طولانی ترین کوه در شبه جزیره است . قبه هارون برادر حضرت موسی (ع) بر بالای این کوه مشهود است که گویند وی هنگام عزیمت برای حج بر بالای این کوه وفات نمود و در همان جا مدفون شده است .

یکی از غزوات مهم پیامبر به نام این کوه مشهور است که در سال سوم هجری رخ داد و کوه احد پناهگاه  مهمی برای لشکریان اسلام و به ویژه رسول خدا بود . در دامنه آن یعنی در شمال مقابر شهدای احد ، شکاف کوچکی است که رسول گرامی به وسیله حضرت علی (ع) به هنگام جراحت در احد به این شکاف برده شدند .

 این مکان امروزه مورد زیارت و بازدید زائرین گرامی است . مکان کنونی قبور حضرت حمزه و عبدالله بن جحش و مصعب بن عمیر در مقابل و شمال تپه جبل الرماة کمی جلوتر از سایر شهدا قرار دارد و بقیه شهدا حدود 50 متر پایین تر از آنان مدفونند . در دوران عثمانی بر مقبره حضرت حمزه ، گنبد و بارگاه عالی وجود داشت که سلطان اشرف قایتبای درسال 893 ق آن را تعمیر و توسعه داد .

 داخل این گنبد تابوت و ضریحی آهنین قرار داشت و مردم به زیارت آن می پرداختند . در دوران مسعودی مردم در کنار این مقبره که به مسجد حمزه معروف بود نذورات ، پخته و قبر را لمس و مسح می کردند ، لذا حکام وقت برای جلو گیری از آن ، گنبد و بارگاه حضرت حمزه را تخریب کرده و قبر وی و سایر شهدا را با زمین مساوی ساختند . سرانجام برای عدم دسترسی زائران ، درسال 1383ق بر گِرد قبور شهدای احد دیواری کشیده و آن را محصور ساختند .

در شوال سال پنجم هجری ، کفار با همکاری یهود و با تلاش گسترده ی خویش تمامی طوائف و قبایل موجود در شبه جزیره را علیه اسلام و مسلمین بسیج کرده ودر نظر داشتند تا با یک هجوم همه جانبه ، مدینه را تسخیر نموده واساس اسلام را برای همیشه براندازند ؛ لذا کلیه گروهها ، احزاب و قبایل برای محاصره ی مدینه حرکت کردند . از آنجا که در این جنگ تمامی احزاب و قبایل حضور داشتند در تاریخ به غزوه ی احزاب معروف شد .

دراین میان مسلمانان به پیشنهاد " سلمان فارسی " و پذیرش پیامبر اکرم در اطراف مدینه به حفر خندق پرداختند و جنگ مورد نظر به این علت به جنگ خندق مشهور گردید . منطقه این نبرد در مقابل کوه "سلع" در شمال غربی مدینه قرار داشت و مسیر خندق نیز از نزدیکی مسجد " ذوقبلتین " در غرب آغاز و به صورت نیم دایره ای پس از گذشتن از مقابل " کوه سلع " تا " مسجد عبـیر" در نزدیکی " مسجدالاجابه" کنونی امتداد می یافت .

به این صورت نیمی از مدینه در محاصره خندق درآمد وکوه سلع نیز محل استقرار و جان پناه سپاهیان اسلام گردید .

فرماندهان و بزرگان سپاه در چند نقطه و دامنه این کوه سنگرهایی داشته و نظاره گر صحنه بوده اند ودر این سنگر ها نماز می گذاردند . بعد به یادبود این عده مساجدی در آن جا ساخته شد که به نام هریک از صحابه معروف شد .

پیامبر شخصا بر فراز کوه سلع خیمه و پرچمی برافراشته و بر سپاه نظارت می فرمود . مساجد مورد نظر صرف نظر از تغییرات مختصری در فضاهای مجاور ، موقعیت اصلی خویش را حفظ کرده اند .

در مجموع مساجد اختلاف است . در حال حاضر شش مسجد دراین منطقه پابر جاست . بعضی گفته اند یکی از مساجد تخریب شده و بعضی نیز ذوقبلتین را هفتمین آنها می دانند . موقعیت تاریخی مساجد موجود به شرح ذیل است :

1- مسجد فتح 2- مسجد علی بن ابیطالب (ع) 3- مسجد سلمان فارسی 4- مسجد ابوبکر 5-مسجد عمر بن خطاب 6- مسجد حضرت فاطمه (س)  7- مسجد ذوقبلتین

1- مسجد فتح

این مسجد در مرتفع ترین نقطه یعنی در شمال غربی کوه سلع و در جنوب غربی خندق واقع و به وادی بطحان مشرف است . از فضیلت های مهم این مسجد این است که خداوند تبارک و تعالی دعای رسول گرامی اش را برای پیروزی در جنگ در این مکان مستجاب کرد و خبر فتح و پیروزی سپاه اسلام در این محل به پیامبر رسید ؛ لذا به این علت نام فتح برخود گرفت . مسجد فتح توسط عمر بن عبدالعزیز (888 ه.ق) تعمیر شده و رواقی با سه ستون بر آن نهاده شد ، سپس سیف الدین ابی الهجا در سال 565 ق آن را تجدید بنا کرد . حکومت عثمانی نیز به عمران و آبادانی آن همت گماشت .

2- مسجد علی بن ابیطالب (ع)

این مسجد در جنوب مسجد سلمان فارسی که پس از مسجد فتح بوده قرار داشته و بنای آن به مرور رو به تخریب رفت که یکی از امرای مدینه در سال 976 ق آن را تجدید بنا نموده و سقفی برآن گذاشت .  طول این مسجد از شمال تا جنوب 13 ذراع (20/5متر ) و عرض آن 16 ذراع (40/6متر ) بوده است .

3- مسجد سلمان فارسی

این مسجد پس از مسجد فتح و در سمت جنوب آن قرار دارد . بعضی آن را به ابوبکر منتسب دانسته اند . طول این مسجد از شمال به جنوب 14 ذراع (60/5متر )و عرض آن  از شرق به غرب 17ذراع (80/6) می باشد .

4- مسجد ابوبکر

مسجد ابوبکر کمی بالاتر از مسجد عمر بن خطاب قرار دارد .

5-مسجد عمر بن خطاب

مسجد عمر بن خطاب کمی پایین تر از مسجد ابوبکر به سمت جنوب واقع شده است .

6- مسجد حضرت فاطمه (س)

در ضلع غربی مسجد حضرت علی (ع) قرار داشته و مسجدی است کوچک وبدون سقف که ظاهرا حضرت فاطمه (س) در این مکان برای پدر وهمسرش حضرت علی (ع) غذا و نان تهیه می کرده لذا مسجد به نام ایشان نام گذاری شده است . این مسجد پایین ترین مسجد این منطقه بوده ودر کنار خیابان اصلی قرار دارد .

7- مسجد ذوقبلتین

به روایتی روز دوشنبه در نیمه ماه رجب از ماه هفدهم و در بین نماز ظهر این آیات بر پیامبر نازل شد : " قد نری تقلب  وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجدالحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره ..." پیامبر در حالی که دو رکعت نماز ظهر را اقامه فرموده بود با دریافت این آیات به صورت نیم دایره ای برگشت و رو به سمت جنوب ، آن گاه رسول خدا دو رکعت نماز باقی مانده از ظهر را به سوی مسجدالحرام اقامه فرمودند . به علت نزول این آیات ، مسجد مذکوربه مسجد "ذوقبلتین " مشهور گردید . دراین میان خبر نزول آیات تغییر قبله که باعث خشنودی مسلمین شد سریعا به مسجد قبا و مسجد النبی و سایر مساجد رسید و مسلمانان نماز خویش را به سوی مسجدالحرام اقامه نمودند . مسجد ذوقبلتین به علت این که آیات تغییر قبله در آن نازل شد و یک نماز به دو قبله خوانده شد به نام ذو قبلتین یعنی دارای دو قبله مشهور گردید .

این مسجد در شمال غربی مدینه ودر غرب مساجد سبعه (کوه سلع) قرار دارد که امروزه به همین نام مشهور است . این مسجد در سالهای 893 ق توسط شاهین جمالی – شیخ خدام حرم پیامبر سقف زده شد و در دوران سلیمان عثمانی 950 ه.ق نیز مجددا تعمیر و تجدید بنا شد .

در سال 1370 ه. ق نیز مناره ای در زاویه شمال شرقی حیاط مسجد قرار گرفت و نمای مسجد به کلی بازسازی شد . در داخل شبستان به یادبود قبله بیت المقدس که تغییر یافت ، آیات تغییر قبله به عنوان نشان قبله قبلی بر دیوار شمالی مسجد یعنی در سمت چپ مدخل ورودی کنونی با خطوط نسخ و نستعلیق بسیار زیبا و زرین نوشته شده است .

این مکان ، مقدس ترین و با فضیلت ترین مکانها ، پس از مزار پیامبر گرامی اسلام (ص) در مدینه است . این مکان مقدس که محل دفن چهار امام معصوم علیهم السلام ، همسران و فرزندان رسولخدا ، تعدادی زیادی از صحابه و یاران آن حضرت و علما، شهدا و بزرگان صدر اسلام است ، از دیدگاه تاریخی و معنوی ، دارای ارزش فوق العاده ای می باشد .بقیع در سمت شرقی مسجدالنبی ودر حال حاضر تقریبا در وسط شهر مدینه واقع شده ، که از شمال به شارع عبدالعزیز و از شرق به شارع ستین و از جنوب به شارع باب العوالی و از غرب به شارع ابی ذر محدود شده است . در گذشته ، دیوارهای بقیع  ، از گل و خشت خام درست شده بود که بعدا دور تا دور این قبرستان را با بلوک های سیمانی دیوار کشیده و روی دیوار نیز نرده ها و پنجره هایی نصب کردند .                     

 تا چند سال پیش ، درب بقیع تنها برای دفن جنازه ها باز می شد و لیکن از سال 1365 شمسی و به دنبال در خواست مردم مسلمان ایران و مسئولین ایرانی ، در ساعاتی از روز ، درب آن به روی زائران گشوده می شود .

مراقد بقیع عبارتست از:   

مرقد چهار امام معصوم  (ع) : امام حسن مجتبی (ع) ، امام سجاد (ع) ، امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) ، قبور فرزندان پیامبر مانند ابراهیم ، زینب ، ام کلثوم ، قبور همسران آن حضرت ، قبر فاطمه بنت اسد مادر حصرت علی (ع) ، قبر عباس عموی پیامبر (ص) ، قبر صفیه و عاتکه ، عمه های پیامبر ، قبر حلیمه ی سعدیه ، مادر رضاعی پیامبر ، قبر عقیل برادر حضرت علی و قبر عبدالله بن جعفر ، همسر حضرت زینب کبری ، قبر سعدبن معاذ و ابو سعید خدری ، قبر اسماعیل فرزند امام صادق (ع) ، قبر ام البنین مادر حضرت ابوالفضل ، قبر عثمان بن مظعون و سفیان بن الحارث بن عبدالمطلب ، قبر جمعی از شهدای واقعه حره که محل آنها معلوم و مشخص است .

قبور برخی از فرزندان ائمه و بستگان پیامبر گرامی اسلام  و برخی از صحابه بزرگوار آن حضرت ، قبور گروهی از راویان حدیث و عده ای از علمائ شهدا و قرا و مبلغین بزرگ اسلام ، مقداد بن اسود ، مالک بن حرث ، مالک اشتر نخعی ، خالد بن سعید ، خزیمه ذو الشهادتین ، که پیامبر شهادت و گواهی اورا به جای دو شاهد عادل می پذیرفت  ، زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر ، سعد بن عباده ، ابو دجانه انصاری ، جابربن عبدالله انصاری ، مالک بن نویره ، زید بن ارقم ، حسان بن ثابت ، قیس بن سعد عباده ، اسعدبن زواره  و...

علاوه بر افراد یادشده ، تعداد دیگری از بستگان پیغمبر و فرزتدان ائمه نیز در آن جا دفن شده اند از جمله : محمد حنیفه (فرزند امام علی (ع) ) ، حسن مثنی و جعفر و زید فرزندان امام حسن مجتبی (ع) ،چهار تن از فرزندان امام سجاد (ع) ، به نامهای عمر الاشرف ، عبدالله باهر ، حسین اکبر ، حسین اصغر

از فرزندان امام باقر (ع) : ابراهیم ، عبدالله ، زینب و ام سلمه ، از فرزندان امام صادق ( ع): اسماعیل و عبدالله افطح ، عبیدالله و اسحاق ، از فرزندان امام کاظم (ع) ، فرزندان حضرت ابوالفضل (ع) ، امام زادگان دیگری چون عبدالله امیر العارفین از فرزندان حسین اصغر ، حسن مثلث فرزند حسن مثنی و...

خاطر نشان می گردد که در گذشته 7 بقیع و مراقد شریف امامان معصوم عموما دارای گنبد وبارگاه بوده ولی در سالهای اخیر همه ی آنها تخریب گردیده و هم اکنون هیچ آثاری از آنها جز چند قطعه سنگ که در بالا و پایین قبور گذاشته شده است وجود ندارد .

زندگینامه بعضی از مدفونین بقیع

1- فاطمه بنت اسد

فاطمه دختر اسد فرزند هاشم همسر ابوطالب ومادر حضرت علی (ع) ، جعفر ، عقیل ، هانی وطلب است . وی از مهاجرین نخستین و بیعت کنندگان با حضرت محمد (ص) می باشد به پاکی و پرهیزگاری مشهور است وتنها کسی است که در خانه ی کعبه وضع حمل نمود و مولود کعبه ، علی را به دنیا آورد .

برخی قبر اورا در کنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهیم فرزند پیامبر دانسته اند ولی مشهور این است که نزدیک قبر چهار امام معصوم قرار دارد گه اهل سنت آ نرا قبر حضرت فاطمه زهرا (س) می دانند . این قبر قبلا قبه و بارگاه داشته است .

2- عباس عموی پیامبر

عباس فرزند عبدالمطلب و عموی پیامبر است . او دو تا سه سال از پیامبر اسلام بزرگتر بود . او از بزرگان و سادات قریش و بنی هاشم بود که پیش از ظهور اسلام منصب سقلیت حاجیان و عمارت مسجدالحرام را به عهده داشت . او به دستور پیامبر اکرم در مکه ماند و فعالیتهای  ضد اسلامی قریش را به پیامبر گزارش می داد و نیز او بود که خبر حمله قریش به مدینه  را در جنگ احد و خندق به پیامبر اطلاع داد .

عباس ، دو ماه قبل از فتح مکه به سوی مدینه هجرت کرد واز آن پس مستقیما جزئ یاران و صحابه پیامبر در آمد واز مهاجران شمرده شد . عباس در سال 33 هجری در عصر خلافت عثمان دار فانی را وداع گفت ودر قبرستان بقیع در کنار فاطمه بنت اسد دفن شد .

3- عبدالله بن جعفر

پس از مهاجرت  گروهی از مسلمانان به سر پرستی جعفر بن ابی طالب از مکه به سوی حبشه و اقامت در آنجا ، خداوند به جعفر فرزندی داد که نامش را عبدالله گذاشت . عبدالله اولین مولود مسلمانی بود که در حبشه به دنیا آمد . پدرش جعفر در سال هفت هجری از حبشه به مدینه بازگشت ودر سال هشتم ، به فرماندهی سپاهی که زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه فرمانده دوم وسوم آن بودند عازم موته شد ودر آنجا شهید شد . رسول خدا با نشان دادن عکس العمل شدید نسبت به شهادت او و همراهانش ، ایثار و فداکاری جعفر را ستود وبرای تسلیت به خانواده اش به منزل وی رفت و بشارت خدارا نسبت به جعفر بدین گونه اعلان کرد که : خداوند متعال به جای دو بازوی جدا شده ی او در جنگ موته ، دوبال به اوداده است تا در بهشت همانند فرشتگان پواز کند و بدین جهت اورا "جعفر طیار " لقب داده اند . عبدالله پسر جعفر هم مورد محبت پیامبر بود ، عبدالله همسر پیام آور کربلا حضرت زینب  کبری است . او مردی سخاوتمند و جوانمرد واز حامیان علی بن ابیطالب (ع) بود که در سال 80هجری ودر نود سالگی در مدینه در گذشت و او را در قبرستان بقیع کنار قبر عمویش عقیل دفن کردند .

4- ام البنین مادر حضرت ابوالفضل (ع)

ام البنین دختر حزام بن خالد و همسر علی بن ابی طالب (ع) بود . او مادر چهار پسر یعنی حضرت عباس ، جعفر ، عثمان و عبدالله است که تمامی این فرزندان  در کربلا به شهادت رسیدند .

5- حلیمه

حلیمه از قبیله بنی سعد بن بکر و دختر ابو ذویب ، عبدالله بن حارث است . وی مدتی دایه و مادر رضاعی پیامبر اکرم بوده است . او نیز در بقیع مدفون و قبرش معروف است .

6- اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع)

اسماعیل بزرگترین فرزند امام صادق و مورد علاقه شدید آن حضرت بود . مادرش فاطمه دختر حسین بن علی است .

وی در زمان امام صادق (ع) درسال 143 هجری وفات نمود . امام صادق (ع) در وفات اسماعیل شدیدا گریست و بدون کفش و عبا به استقبال جنازه ی وی رفت .در بین راه چندین بار جنازه را بر زمین نهاد و صورتش را باز کرد وسپس اورا در بقیع دفن نمود . این عمل بدین جهت بود که برخی خیال نکنند او (اسماعیل) امام بوده و نمرده است ولی با این حال ، عده ای از طرفدارانش اورا مهدی موعود پنداشته و امامت را حق مسلم اووفرزندانش بعداز امام ششم می دانند و شیعیان اسماعیلی ازاین طایفه اند .

مقبره ی او دارای بقعه ای بوده است که پس از خیابان کشی از قبرستان از قبرستان جدا وسپس تخریب شد .

7- محمد حنیفه

اسم او محمد اکبر ، پسر علی بن ابی طالب (ع) است . وی نیز در قبرستان بقیع دفن شده است . محمد با آن که به امامت علی بن الحسین (ع) معتقد بود ولی پس از قیام مختار برخی اورا امام وحتی مهدی موعود خوانده اند .

مورخین مرگ اورادر سال 81 هجری ذکر کرده اند .

8- قبور عمه های پیامبر

دوتن از عمه های پیامبر اکرم به نام های "صفیه " و " عاتکه " در بقیع دفن شده اند .

صفیه دختر عبدالمطلب : او با حمزه سید الشهداءاز جهت پدر ومادر یکی بودند . وی همسر عوام بن خویلد برادر حضرت خدیجه و مادر زبیر بن عوام است . صفیه در نبرد احد حضور داشت و آنگاه که در کنار جسد مثله شده برادرش قرار گرفت سخنانی سوزناک و پر معـنا ایراد کرد . در جنگ خندق همراه حسان بن ثابت و دیگران ، در کوشک فارع ، به حراست شهر و نگهبانی از خانه ای که زنان و کودکان به دستور پیامبر در آن جمع بودند ، پرداخت . صفیه در سال 20 هجرت در مدینه از دنیا رفت به خاک سپرده شد .

عاتکه دختر عبدالمطلب : عاتکه ودو خواهرش امیمه و بره از مادر دیگری به نام بنت عمر و عاید بن عمران  بودند . همسر عاتکه امیه بن مغیره بن عبدالله بود . وی از او دو پسر داشت . به نامهای " زهیر " و " عبدالله " .

ظاهرا زهیر اسلام نیاورد ولیکن عبدالله با ابوسفیان بن حارث و عباس مسلمان شدند و به حضور پیامبر رسیدند .

به هر حال عاتکه پیش از وقوع جنگ بدر ، شکست قریش را در رؤیا دیده بود وسرانجام به مدینه هجرت کرد ودر آنجا از دنیا رفت ودر کنار قبر خواهرش صفیه به خاک سپرده شد .

9- ابوسفیان بن حارث

ابوسفیان نوه ی عبدالمطلب و پسر عموی پیامبر اسلام است و پیش از فتح مکه مسلمان شد . در جنگ حنین هنگامی که پیامبر در تنگه ی حنین به محاصره در آمد و یارانش پا به فرار گذاشته بودند ، او با اخلاص فراوان به دفاع از اسلام پرداخت ؛ حضرت اورا مورد تجلیل قرار داد واز اهل بهشت معرفی کرد . وی در سال 20هجری در مدینه در گذشت ودر کنار مقبره ای در بقیع که بعدها به مقبره ی عقیل شهرت یافت ، دفن گردید .

10- عقیل پسر ابوطالب و برادر حضرت علی (ع)

او فرزند ابوطالب ومادرش فاطمه بنت اسد می باشد که ده سال از جعفر و بیست سال از حضرت علی (ع) بزرگتر بود . سه فرزند او به نامهای مسلم ، عبدالله و عبدالرحمن در کربلا و کوفه شهید شدند . نسل عقیل تنها از فرزند دیگرش محمد بن عقیل ادامه داشت . عقیل در علم انساب عرب شهرتی بسزا داشت . وی در جنگ بدر مسلمان شد ودر جنگ حنین ، فداکاری های زیادی نمود . او در اواخر عمر نابینا شد و پیش از کشتار و قتل عام مدینه توسط یزید در واقعه " حره " در مدینه از دنیا رفت ودردار عقیل سمت غربی قبرستان بقیع به خاک سپرده شد . این مقبره قبلا قبه وبارگاه داشت که از بین رفته است .

11- همسران پیامبر (ص)

الف ) زینب بنت جحش : او وبرادرش عبدالله جحش از مسلمانان نخستین هستند . وی به اصرار پیامبر به عقد زید بن حارثه پسر خوانده ی پیامبر که از بردگان آزاد شده بود ، درآمد و شاید رسول خدا می خواست با این کار ، رسم جاهلی را که اشراف با بردگان آزاد شده ازدواج نمی کردند ، بشکند .

می گویند زینب در آغاز خواستگاری ، تصور کرده بود که پیامبر اورا برای خود خواستگاری کرده است ولذا تمایل فراوان نشان داد ولی بعدا معلوم شد حضرت اورا برای زید خواستگاری نموده است ، به احترام پیامبر پذیرفت .

این ازدواج تا سال پنجم هجری ادامه داشت ولی زندگی آنان ، بی اندازه سرد وبی فروغ بود وسرانجام منجر به طلاق گردید وحضرت پس از طلاق گرفتن زینب ، به امر خدا با او ازدواج کرد . زینب در سال 20هجری در سن پنجاه سالگی ازدنیا رفت ودر مراسم تشییع جنازه او ، رجال صحابه حاضر بودند ودر بقیع به خاک سپرده شد .

ب)عایشه بنت ابی بکر : اودر سال چهارم بعثت متولد شد . مادرش ام رومان دختر عامر بود که در سال دوم هجرت و پس از گذشت پنج سال از وفات حضرت خدیجه با پیامبر ازدواج کرد .

ج ) حفصه دختر عمر بن خطاب : وی هیجده سال پیش از هجرت از مادرش زینب بنت مظعون متولد شد . او باخنیس بن حذاقه ازدواج کرد . وپس از مرگ او در سال دوم یا سوم هجرت به عقد پیامبر در آمد .

د) ام سلمه :نام هند بنت ابی امیه بن مغیره ومادرش عاتکه بنت عمر کنانیه بود . او که از مسلمانان اولیه بود با ابوسلمه عبدالله بن عبدالاسد که وی نیز تازه مسلمان شده بود ، ازدواج کرد . وهر دو جزء نخستین گروه مهاجران به حبشه بودند . ام سلمه در حبشه فرزندی به دنیا آورد که وی را " بره "نام نهاد ولی پیامبر بعدها اورا زینب نامید .

ابو سلمه در جنگ بدر وسپس احد شرکت کرد . وی در جنگ احد بر اثر جراحات جنگ به فیض شهادت نائل آمد . پیامبر پس از شهادت ابو سلمه ، با ام سلمه ازدواج کرد . ام سلمه خواهر رضاعی عمار یاسر بود . او به خاطر ایمانش ، در میان زنان پیامبر از موقیعیت ممتازی برخوردار بود . وی همواره مدافع اهل بیت بود و حتی چندین بار عایشه را از مخالفت با حضرت علی (ع) و حرکت برای جنگ جمل برحذر داشت ولی سودی نبخشید .

ام سلمه تا پس از شهادت امام حسین (ع) زنده بود واو اولین کسی بود که با گریه اش بر امام حسین (ع) مدینه را در عزا وماتم فرو برد . وی در سال 61 هجری وفات نمود .

ه – ماریه قبطیه : می نویسند " مقوقس " پادشاه مصر در پاسخ نامه ی پیامبر اکرم (ص) نامه ای را در سال ششم هجری ، همراه هدایایی به مدینه ارسال داشت که از جمله هدایا ، کنیز جوانی به نام ماریه (ماری = مریم ) دختر شمعـون قبطی مصری بود . ماریه در بین راه توسط نامه رسان پیامبر " حاطب ابن ابی بلتع " مسلمان شد .

پس از مسلمان شدن ، پیامبر اسلام اورا به همسری خود انتخاب کرد که از وی فرزندی به نام ابراهیم به دنیا آمد وبه همین جهت نیز مورد حسادت برخی از همسران پیامبر واقع شد ؛ زیرا رسول خدا تنها از دو همسر دارای فرزند ذکور شد یکی حضرت خدیجه که قاسم و عبدالله را ودیگر ماریه که ابراهیم را به دنیا آوردند ولی متاسفانه قاسم در مکه فوت کرد وابراهیم نیز در سن 22ماهگی در مدینه از دنیا رفت ودر بقیع دفن شد .

 ماریه در سال 16 هجری ، در عصر خلافت عمر بن خطاب در مدینه در گذشت ودر بقیع دفن گردید .

و) رمله بنت ابی سفیان ( ام حبیبه ) : او مسلمانی پاک و با اخلاص بود که با همسرش عبیدالله بن جحش در یک حرکت قهر آمیز به حبشه مهاجرت کردند . همسرش در آنجا به دین نصاری گرایش یافت ودر همانجا از دنیا رفت ولی رمله به اسلام پایبند باقی ماند .  او که زنی مؤمن و از خاندان اموی بود ، در حالی که از وطن رانده ودر غربت مانده بود ودر شرایط بسیار سختی قرار داشت ، پیامبر اکرم (ص) از راه تفقد و دلجویی توسط نجاشی ، پادشاه حبشه از وی خواستگاری کرد وسرانجام با اعلان رضایت به عقد پیامبر در آمد .   این ازدواج از لحاظ عاطفی وسیاسی و مصلحتی اهمیت فراوانی داشت . رمله یا ام حبیبه همچنان در حبشه بود تا آنکه درسال 7 هجری همراه با آخرین گروه مهاجران به مدینه بازگشت . وی در سال 44یا 46هجری در مدینه درگذشت ودر بقیع به خاک سپرده شد .

ز) زینب بنت خزیمه : او دختر خزیمه بنت حارث است . وی زنی مهربان ورئوف بود که به او ام المساکین ( مادر مسکینان  ) لقب داده بودند . او نخست همسر عبدالله بن جحش بود که پس از شهادتش در جنگ احد به همسری پیامبر در آمد . وی در حالی که بیش از سی سال نداشت در حیات پیامبر ودر ماه ربیع الاخر سال 4 هجری درگذشت . برخی نوشته اند که بیش از دو تا سه ماه با پیامبر زندگی نکرد و پس از وفات در بقیع به خاک سپرده شد

ح) صفیه : او دختر حی بن اخطب یهودی بود که نخست با "ابوعبید سلام بن مشکمم " ازدواج کرده بود وسپس از او جدا شد و همسر " کنانة بن ابی الحقیق " شد . وی پس از شکست خیبر به اسارت اسلام و سپس به همسری پیامبر درآمد . وی در سال  50 یا 52 هجری در مدینه در گذشت ودر بقیع به حاک سپرده شد .

ط) سوده بنت زمعه : پدرش زمعة بن قیس معروف به عبدالشمس ونام مادرش شموس بنت قیس بن زید بود . وی نخست با " سکران بن عمرو " ازدواج کرد و با همسرش به حبشه یا مکه رفت . پس از وفات همسرش پیامبر اورا به همسری خود برگزید . او دومین زن پیامبر اسلام و اولین زنی است که آن حضرت پس از رحلت حضرت خدیجه با او ازدواج کرد . وی در سال 50 یا 54 هجری وفات نمود ودر قبرستان بقیع دفن شد .

ی) ریحانه بنت زید : وی از قبیله بنی نظیر بود و قبلا با مردی از بنی قریظه به نام "حکم " ازدواج کرده بود ولی پس از اخراج یهودیان بنی قریظه از مدینه ، مسلمان شد ودرسال ششم هجری به عقد پیامبر درآمد . او پس از مراجعت پیامبر از حجة الوداع در گذشت و حضرت اورا در بقیع دفن نمود .

ک ) جویره دختر حارث : از قبیله بنی مصطلق بود . اودر جنگ بنی مصطلق همراه با پدرش اسیر شد وبه درخواست " ثابت بن قیس بن شما س" رئیس طایفه بنی مصطلق به ازدواج پیامبر درآمد که از برکت این ازدواج ، اسیران بنی مصطلق که یکصد خانوار بودند ، آزاد شد ند. او بیست ساله بود که در سال 5 یا 6 هجری به ازدواج پیامبر در آمد ودر سال  50 یا56 هجری ، در ایام خلافت مروان بن حکم در مدینه وفات یافت ودر بقیع ، مجاور قبور سایر همسران پیامبر دفن شد .

12- فرزندان پیامبر (ص)

الف) ام کلثوم : ام کلثوم یکی از دختران رسول خدا (ص) بود که با یکی از دو پسر ابولهب به نام عتیبه ازدواج کرده بود . با نزول سوره " تبت یدا ابی لهب ..." وقطع رابطه ام جمیل و ابولهب باپیامبر ، ابولهب فرزندش را به طلاق دادن ام کلثوم مجبور کرد . از آن پس وی در خانه پدر ، همراه حضرت فاطمه (س) بود که تاپس از مرگ " رقیه " (دختر دیگر پیامبر و همسر قبلی عثمان بن عفان) به همسری عثمان درآمد . وی تا سال نهم هجری زنده بود ولیکن فرزندی برای عثمان به دنیا نیاورد وپس از آن درگذشت . اسماء بنت عمیس و صفیه بنت عبدالمطلب اورا غسل دادند ودر بقیع دفن شد .

ب) زینب : مورخین اورا بزرگترین دختر پیامبر اسلام (ص) وحضرت خدیجه (س) می دانند که پیش از بعثت متولد شد . او همسر ابوالعاص فرزند ربیع و مادر ابوالعا ص نیز نیز هاله خواهر خدیجه بود . زینب بعداز ظهور اسلام ، مسلمان شد ودر سال 8 هجری از دنیا رفت وپیامبر براونماز گذارد ودر بقیع دفن شد .

ج) رقیه : رقیه دختر رسول خدا که به نقلی همسرش "عتبه " پسر ابولهب بوده واو ( مانند برادرش ) با فشار پدرش ابولهب اورا طلاق داد . رقیه بعداز مدتی با عثمان ازدواج وبااو به حبشه هجرت کرد وسپس همراه پیامبر به مدینه بازگشت ودر سال دوم هجری در مدینه درگذشت ودر بقیع دفن شد .

د) ابراهیم : اواز فرزندان حضرت محمد (ص) ومادرش ماریه قبطیه بود . ابراهیم در ذی الحجه ی سال 8 هجری قمری به دنیا آمد . او یک سال وده ماه در کنار پدر بزرگوارو مادرش بود وسپس در سال 10 هجری وفات کرد ودر بقیع دفن شد . رسولخدا در وفات او بسیار ناراحت گردید وبرحسب اتفاق ، خورشید در آن روز گرفت و مردم نیز آن را معلول مرگ ابراهیم پنداشتند ولی پیامبر فرمود : این چنین نیست ، هرگز خورشید وماه ، برای مرگ یا حیات کسی گرفته نمی شود وشما در صورت مشاهده ی کسوف وخسوف  باید به نماز بایستید .

پیامبر پس از آنکه در مدخل ورودی شهر مدینه مسجد قبا را بنا کردند به شهر داخل شده و با خریدن قطعه زمینی که متعلق به دو یتیم از قبیله " بنی نجار " بنام های " سهل " و "سهیل " بود ، مسجدالنبی را بنا کردند .

مسجدالنبی از ابتدای احداث ، شاهد ماجراهای مهمی در تاریخ صدر اسلام بوده است . رسول اکرم (ص) نخستین روزهای پایان بنای این مسجد مقدس ، خطبه هایی ایراد می فرمودند . در این خطبه ها که در جمع مهاجران وانصار ایراد می شد بر تمامی ارزشهای جاهلی و قبیله ای ، آداب و رسوم غیر اخلاقی ، نابرابری های اجتماعی و در یک کلام ، آنچه که با تقوا و ایمان راستین به اسلام مغایرت داشت خط بطلان کشیدند . حادثه سرنوشت ساز دیگر در تاریخ این مسجد ، برقراری پیمان اخوت و برادری میان مهاجران و انصار از سوی منادی وحدت بود . اتحاد و برادری میان دو جناح " عدنانی و قحطانی " که در طول هزاران سال از دوران حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل بر سر تسلط و شبه جزیره با یکدیگر رقابت و در گیری آشکار داشته اند مسئله ی چندان آسانی نبود .

در آن روز به نقل از تمامی مورخین ، آن حضرت بین یک یک اصحاب ، اعم از مهاجرین و انصار پیمان برادری بست  که در تاریخ به عنوان  " پیمان مؤاخات "مشهور گشت .

خانه پیامبر اکرم (ص)

رسول اکرم (ص) هنگام بنای  مسجد ، در کنار آن دو خانه یا اتاق  برای همسران  " عایشه و سوده " از خشت و درخت خرما ساخته و در آن سکنی گزیدند که اولین آن هنگام  بنای مسجد برای سوده ساخته شد و سال بعد نیز حجره ی عایشه اضافه گردید .

این خانه ها در شرق مسجد قرار داشت یعنی همانجایی که اکنون قبر پیامبر قرار دارد . البته منزل صفیه و ام سلمه دو همسر دیگر رسول خدا خارج  از مسجد قرار داشته است . هنگامی که امویان دستور تخریب این خانه ها را برای توسعه ی مسجد دادند ، بسیاری از مسلمانان به شدت می گریستند. خانه های همسران پیامبر پس از رحلت آن حضرت همچنان در دست آنان باقی بود و بعضا برای کسی وصیت کرده و یا می فروختند تا در دوره عمربن عبدالعزیز ، والی مدینه تمامی این خانه ها تخریب و بر مسجد افزوده شد . هم اکنون مرقد مطهر پیامبر (ص) درخانه عایشه یعنی منتهی الیه ضریح و دیوار مربع حجره به سمت قبله قرار دارد . عایشه پس از دفن رسول خدا (ص) همچنان در نیمی از منزل خود سکونت داشت که این خانه نیز در زمان ولید بن عبدالملک پس از تخریب سایر خانه های همسران و دختران پیامبر تخریب شد ودر اطراف مرقد منور یک دیوار چهار ضلعی بنا گردید .

خانه حضرت فاطمه (س)

خانه ایشان پشت خانه عایشه بود . از این محل ، شکافی به خانه پیامبر باز بود که رسول خدا همواره از این روزنه ، از دخترشان خبر گرفته و احوالشان را جویا می شده اند . در خانه حضرت فاطمه (س) در پایان دیواره ی غربی حجره و مقصوره کنونی پیامبر یعنی به موازات ستون های " وفود " و " حرس " قرار داشته که پیامبر اکرم هر روز به ویژه به هنگام صبح بر در این خانه آمده و به اهل خانه سلام می فرمودند . دری که هم اکنون در سمت باب جبرئیل به عنوان در خانه حضرت فاطمه (س) مشهور است مکان حقیقی و اصلی در خانه نیست و در دورانهای بعدی باز شده است . در همین خانه حسنین علیهم السلام  به دنیا آمدند .

گذری بر تاریخچه تحولات مسجد النبی

مساحت اولیه مسجد النبی 70×60 ذراع یعنی حدود 2071 متر مربع بوده است . پیامبر اسلام (ص) در سال هفتم هجری هنگام بازگشت از جنگ خیبر سه ستون از سمت غرب و شمال به مسجد اضافه نمودند و مساحت مسجد را به 100 ذراع یعنی حدود                               2433 متر مربع رساندند .

الف – توسعه دوران خلیفه دوم (17 ق )

در سال هفدهم هجری ، عمربن خطاب  نیز دو ستون از سمت مغرب اضافه کرد و در سمت شمال نیز چند ستون بر ستونهای مسجد اضافه کرد و صحنی برای مسجد قرار داد که سقف دار نبود .

در این دوران مجموع مساحت افزده 1216 متر مربع بوده که مساحت کلی مسجد النبی را به حدود 3600 متر مربع رسانید در این توسعه سه در بر در های مسجدالنبی افزوده شد .

ب – توسعه دوران خلیفه سوم (29 ق )

عثمان بن عفان در سال 29 ق یک ستون از سمت غرب و چندین ستون نیز در سمت قبله به مسجد افزود و در آنجا محرابی نیز ساخت که به نام او مشهور گردید . او نخستین کسی بود که بر تجملات و تزئینات مسجد افزود . مردم و صحابه در قبال اقدام عثمان می گفتند که او مسجد رسول خدا را توسعه می دهد لیکن سنت های او را به فراموشی  می سپارد و از راه او منحرف می شود . در این توسعه ، مساحت مسجد را به 160 ذراع در 150 ذراع رسانید به عبارتی حدود 500 متر مربع به مساحت قبلی آن افزود .

ج- توسعه دوران عمر بن عبدالعزیز ( 88 ق)

عمربن عبدالعزیز ، والی مدینه در دوران عبدالملک مروان تعمیرات و توسعه های عمده ای در مسجدالنبی انجام داد . بیشتر افزوده های او در غرب بود ، لیکن در مشرق و شمال نیز مقداری افزود و دیوارهای مسجد را نیز کاشی کاری کرد . عمربن عبدالعزیز ، منزل حضرت فاطمه (س) را با رضایت فرزند امام حسن (ع) تخریب و بر مسجد افزود .

د-توسعه مهدی عباسی

پس از دوران عبدالملک مروان ، کسی جز مهدی عباسی به مساحت مسجد اضافه نکرد  . وی در سال 160ق به حج رفت و به والی خود در مدینه دستور توسعه مسجدالنبی را داد . در دوران مهدی عباسی مساحت مسجد به 8890 متر رسیده است .

ه – توسعه های عثمانی

در دوران سلیم ، سلیمان ثانی ، تعمیرات و توسعه های مختصری از جمله ترمیم گنبدها ، مناره ها ، درهای ورودی ، ستونهای مسجدالنبی ، محرابها و ... صورت پذیرفت لیکن تعمیرات عمده و توسعه مسجد در زمان عبدالمجید عثمانی انجام گرفت . از محدوده ای سقف دار از شمال بر مسجد افزود که از مناره ی مجیدیه تا مناره سلیمانیه امتداد می یافت .

مجموع مساحت افزوده شده به مسجد در این دوران 1293متر مربع که کل مساحت 10303 متر مربع می رسانید . در سال 1336 ق سلطه عثمانی ها از حجاز ومدینه قطع گردید و سرزمین حجاز به دست آل سعود افتاد .

و- توسعه های دوران سعودی

عمده ترین توسعه های مسجد در این دوران صورت پذیرفت که مساحت آن را به چندین برابر افزایش داده است . این توسعه ها عمدتا از زمان ملک عبدالعزیز ، آغاز و تاکنون نیز همچنان ادامه دارد . نخستین توسعه در دوران سعودی از سال 1372 ق آغاز گردید . و حدود 22955 متر مربع از اطراف مسجدالنبی که بسیاری از آنها آثار تاریخی صدر اسلام و پس از آن بود به کلی تخریب و جهت توسعه مسجد آماده شد . این تعمیرات و توسعه که به توسعه اول مشهور است ، در سال 1375 ق پایان  یافت که حدود6024 متر مربع بود و مجموع مساحت مسجدالنبی را به 17327متر مربع رسانید . در توسعه دوم که  از حکومت فهد بن عبدالعزیز آغاز و همچنان ادامه دارد ، مساحت کل مسجد النبی بالغ بر 82000 متر مربع گردیده یعنی در حقیقت به 5 برابر توسعه اول رسیده است .

توسعه مسجدالنبی در دورانهای مختلف براساس مترمربع

 

گنــــبد خضراء

پایه گذار این گنبد ، ممالک مصر بوده اند . در دوران سلطان عبدالحمید عثمانی ، گنبد مقبره رسول خدا ترمیم و به نحو اساسی تری بنا نهاده شد و جدار خارجی آن با پوشش سبز مزین گردید ؛ لذا این گنبد به " قبة الخضراء " معروف گردید ، سپس تمامی سطوح داخل گنبد به طور بسیار زیبایی تزئین و کاشی کاری و خطاطی شد . گنبد سبز موجود از آثار دوران عثمانی است

تغییر بنای مسجدالنبی

در اطراف مسجدالنبی نیز همانند مسجدالحرام بسیاری از بناها ویران شده است که مهم ترین آنها را :

1- محله بنی هاشم

این محله که شامل کوچه های تنگ و باریکی بوده از " باب جبرئیل " و " باب النسا ء " تا قبرستان بقیع کشیده می شد . در فاصله سالهای 1407-1405 ه. ق این محله  تخریب شد .

2- خانه ابو ایوب انصاری

این خانه که حدود 7 ماه در آغاز عصر هجرت  پیامبر بوده در گوشه جنوب شرقی مسجدالنبی قرار داشت و در سال 1407 قمری ویران شد .

3- خانه امام جعفر صادق (ع)

در جنوب شرقی مسجدالنبی و در کنار خانه ابو ایوب انصاری قرار داشت .

4- قبر عبدالله پدر پیامبر

این مزار در مقابل باب السلام قرار داشت که متاسفانه در سال 1408 ه . ق تخریب شد .

آشنایی با کشور عربستان

سرزمین هجرت

در حریم دوست ( مسجدالنبی )

قبرستان بقیع

مساجد سبعه

کوه اُحُد

مسجد شجره

در حریم حرم (مسجدالحرام )

صفا و مروه

قبرستان ابوطالب

سایر اماکن مکه

یثرب یا مدینة النبی ، قبل از هجرت پیامبر (ص) ، مسکن یهودیانی  بوده که در طول تاریخ به دفعات به این سرزمین مهاجرت کرده اند . تاریخ مهاجرت اولیه یهود را محققان از هزار تا هفتصد قبل از میلاد مسیح حدس زده اند .

کسانی نیز مهاجرت یهودیان به سرزمین حجاز ومدینه را به دنبال حملات بُخت النصر به سرزمین های مصر و قلسطین دانسته اند که وی بسیاری از یهودیان را به اسارت گرفته و این قوم را پراکنده ساخته بود . لذا عده ای بر اثر این حملات به "حجاز " ، " یثرب " ، " وادی القری " و مکانهای  دیگر رفته و ساکن شد ه اند.

احتمالا مهاجرت سایر یهودیان به شبه جزیره و مدینه در سال 70 میلادی صورت گرفته است.

در قرن پنجم میلادی نیز بار دیگر مهاجرت یهودیان به حجاز انجام شده است ، این بار نیز برای رهایی از تسلط و ستم رومیان و یافتن جای امنی برای زندگی پس از تصرف فلسطین به وسیله ی رومیان  بوده است  .

به جز طوایف یهود در مدینه و اعرابی که در آنجا ساکن بودند ، تعدادی از اعراب از یمن و جنوب شبه جزیره مهاجرت کرده ودر سرزمین های شمال از جمله یثرب نمودند . اعراب یثرب برخلاف ساکنین مکه ، از تمدن شهر نشینی نسبتا بالایی برخوردار بوده و  کار و پیشه اصلی آنان را کشاورزی ، زراعت و تولیدات و مصنوعات دستی تشکیل می داد.

ایشان برخلاف عدنانیان و ساکنین شبه جزیره که بیش تر از طریق تجارت و بازرگانی روزگار می گذرانیدند به زمین و آب وابستگی شدید داشتند . چون مدینه در سراسر شبه جزیره دارای امتیازات و ویژگی های مورد نظر آنان بود ، این شهر را برای سکونت مناسب دیدند.

از میان اعرابی که در یثرب ساکن شدند دو قبیله " اوس " و " خزرج " که بعدها پیامبر (ص) انها را " انصار " نامید با یهود بنی قریظه و بنی نظیر پیمان هایی منعقد ساختند .

این دو قبیله به علت رقابت های داخلی هیچ گاه نتوانستند اتحاد خویش را در مقابل رقیب اصلی یعنی ساکنین مکه حفظ کنند .

هجرت پیامبر (ص) به مدینه

قبایل اوس و خزرج که نزاع ها و جنگهای طولانی بین آنها زندگی را برایشان سخت و دشوار کرده بود ، با شنیدن ندای اسلام مصمم شدند تا با آن حضرت دیداری داشته و ایشان را برای رهبری مدینه و پایان بخشیدن به نزاعها و درگیریهای طولانی بین خود دعوت نمایند.

برای نخستین بار بطور پنهانی هفت نفر به نمایندگی " اوس و خزرج " در عقبه ی اول با پیامبر (ص) دیدار کرده و با دین جدید آشنا شدند .

در سال بعد هفتاد و دو از بزرگان اوس و خزرج مجددا در عقبه به حضور پیامبر رسیدند و ضمن پذیرش اسلام از ایشان دعوت نمودند تا به یثرب آ مده و رهبری این شهر را به دست گیرند . پس از بازگشت این عده به یثرب ، خانه ای در شهر نماند که اهل آن به اسلام نگرویده و صدای اذان و تکبیر از آن به گوش نرسد . پس از آن پیامبر به علت آزار بیش از حد مشرکان نسبت به یارانش اجازه فرمودند تا آنان به یا یثرب مهاجرت کنند و خود در مکه ماندند تا اجازه خروج از سوی خداوند داده شود . اندک زمانی نگذشته بود که پیامبر از سوی خداوند برای ادامه ی ماموریت الهی خویش در یثرب ، عازم آن دیار شدند ، لذا در شبی که مشرکان با فراهم ساختن طرح قتل رسول خدا در دارالندوه  ، منزل آ ن  حضرت را محاصره و تصمیم به قتل ایشان گرفتند ، منزل آ ن حضرت را محاصره و تصمیم به قتل ایشان گرفتند ، پیامبر به سوی یثرب رهسپار شدند . این شب که در تاریخ به لیله المبیت معروف شد یکی از شبهای بزرگ و سرنوشت ساز تاریخ اسلام است .