پیامبر پس از آنکه در مدخل ورودی شهر مدینه مسجد قبا را بنا کردند به شهر داخل شده و با خریدن قطعه زمینی که متعلق به دو یتیم از قبیله " بنی نجار " بنام های " سهل " و "سهیل " بود ، مسجدالنبی را بنا کردند .

مسجدالنبی از ابتدای احداث ، شاهد ماجراهای مهمی در تاریخ صدر اسلام بوده است . رسول اکرم (ص) نخستین روزهای پایان بنای این مسجد مقدس ، خطبه هایی ایراد می فرمودند . در این خطبه ها که در جمع مهاجران وانصار ایراد می شد بر تمامی ارزشهای جاهلی و قبیله ای ، آداب و رسوم غیر اخلاقی ، نابرابری های اجتماعی و در یک کلام ، آنچه که با تقوا و ایمان راستین به اسلام مغایرت داشت خط بطلان کشیدند . حادثه سرنوشت ساز دیگر در تاریخ این مسجد ، برقراری پیمان اخوت و برادری میان مهاجران و انصار از سوی منادی وحدت بود . اتحاد و برادری میان دو جناح " عدنانی و قحطانی " که در طول هزاران سال از دوران حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل بر سر تسلط و شبه جزیره با یکدیگر رقابت و در گیری آشکار داشته اند مسئله ی چندان آسانی نبود .

در آن روز به نقل از تمامی مورخین ، آن حضرت بین یک یک اصحاب ، اعم از مهاجرین و انصار پیمان برادری بست  که در تاریخ به عنوان  " پیمان مؤاخات "مشهور گشت .

خانه پیامبر اکرم (ص)

رسول اکرم (ص) هنگام بنای  مسجد ، در کنار آن دو خانه یا اتاق  برای همسران  " عایشه و سوده " از خشت و درخت خرما ساخته و در آن سکنی گزیدند که اولین آن هنگام  بنای مسجد برای سوده ساخته شد و سال بعد نیز حجره ی عایشه اضافه گردید .

این خانه ها در شرق مسجد قرار داشت یعنی همانجایی که اکنون قبر پیامبر قرار دارد . البته منزل صفیه و ام سلمه دو همسر دیگر رسول خدا خارج  از مسجد قرار داشته است . هنگامی که امویان دستور تخریب این خانه ها را برای توسعه ی مسجد دادند ، بسیاری از مسلمانان به شدت می گریستند. خانه های همسران پیامبر پس از رحلت آن حضرت همچنان در دست آنان باقی بود و بعضا برای کسی وصیت کرده و یا می فروختند تا در دوره عمربن عبدالعزیز ، والی مدینه تمامی این خانه ها تخریب و بر مسجد افزوده شد . هم اکنون مرقد مطهر پیامبر (ص) درخانه عایشه یعنی منتهی الیه ضریح و دیوار مربع حجره به سمت قبله قرار دارد . عایشه پس از دفن رسول خدا (ص) همچنان در نیمی از منزل خود سکونت داشت که این خانه نیز در زمان ولید بن عبدالملک پس از تخریب سایر خانه های همسران و دختران پیامبر تخریب شد ودر اطراف مرقد منور یک دیوار چهار ضلعی بنا گردید .

خانه حضرت فاطمه (س)

خانه ایشان پشت خانه عایشه بود . از این محل ، شکافی به خانه پیامبر باز بود که رسول خدا همواره از این روزنه ، از دخترشان خبر گرفته و احوالشان را جویا می شده اند . در خانه حضرت فاطمه (س) در پایان دیواره ی غربی حجره و مقصوره کنونی پیامبر یعنی به موازات ستون های " وفود " و " حرس " قرار داشته که پیامبر اکرم هر روز به ویژه به هنگام صبح بر در این خانه آمده و به اهل خانه سلام می فرمودند . دری که هم اکنون در سمت باب جبرئیل به عنوان در خانه حضرت فاطمه (س) مشهور است مکان حقیقی و اصلی در خانه نیست و در دورانهای بعدی باز شده است . در همین خانه حسنین علیهم السلام  به دنیا آمدند .

گذری بر تاریخچه تحولات مسجد النبی

مساحت اولیه مسجد النبی 70×60 ذراع یعنی حدود 2071 متر مربع بوده است . پیامبر اسلام (ص) در سال هفتم هجری هنگام بازگشت از جنگ خیبر سه ستون از سمت غرب و شمال به مسجد اضافه نمودند و مساحت مسجد را به 100 ذراع یعنی حدود                               2433 متر مربع رساندند .

الف – توسعه دوران خلیفه دوم (17 ق )

در سال هفدهم هجری ، عمربن خطاب  نیز دو ستون از سمت مغرب اضافه کرد و در سمت شمال نیز چند ستون بر ستونهای مسجد اضافه کرد و صحنی برای مسجد قرار داد که سقف دار نبود .

در این دوران مجموع مساحت افزده 1216 متر مربع بوده که مساحت کلی مسجد النبی را به حدود 3600 متر مربع رسانید در این توسعه سه در بر در های مسجدالنبی افزوده شد .

ب – توسعه دوران خلیفه سوم (29 ق )

عثمان بن عفان در سال 29 ق یک ستون از سمت غرب و چندین ستون نیز در سمت قبله به مسجد افزود و در آنجا محرابی نیز ساخت که به نام او مشهور گردید . او نخستین کسی بود که بر تجملات و تزئینات مسجد افزود . مردم و صحابه در قبال اقدام عثمان می گفتند که او مسجد رسول خدا را توسعه می دهد لیکن سنت های او را به فراموشی  می سپارد و از راه او منحرف می شود . در این توسعه ، مساحت مسجد را به 160 ذراع در 150 ذراع رسانید به عبارتی حدود 500 متر مربع به مساحت قبلی آن افزود .

ج- توسعه دوران عمر بن عبدالعزیز ( 88 ق)

عمربن عبدالعزیز ، والی مدینه در دوران عبدالملک مروان تعمیرات و توسعه های عمده ای در مسجدالنبی انجام داد . بیشتر افزوده های او در غرب بود ، لیکن در مشرق و شمال نیز مقداری افزود و دیوارهای مسجد را نیز کاشی کاری کرد . عمربن عبدالعزیز ، منزل حضرت فاطمه (س) را با رضایت فرزند امام حسن (ع) تخریب و بر مسجد افزود .

د-توسعه مهدی عباسی

پس از دوران عبدالملک مروان ، کسی جز مهدی عباسی به مساحت مسجد اضافه نکرد  . وی در سال 160ق به حج رفت و به والی خود در مدینه دستور توسعه مسجدالنبی را داد . در دوران مهدی عباسی مساحت مسجد به 8890 متر رسیده است .

ه – توسعه های عثمانی

در دوران سلیم ، سلیمان ثانی ، تعمیرات و توسعه های مختصری از جمله ترمیم گنبدها ، مناره ها ، درهای ورودی ، ستونهای مسجدالنبی ، محرابها و ... صورت پذیرفت لیکن تعمیرات عمده و توسعه مسجد در زمان عبدالمجید عثمانی انجام گرفت . از محدوده ای سقف دار از شمال بر مسجد افزود که از مناره ی مجیدیه تا مناره سلیمانیه امتداد می یافت .

مجموع مساحت افزوده شده به مسجد در این دوران 1293متر مربع که کل مساحت 10303 متر مربع می رسانید . در سال 1336 ق سلطه عثمانی ها از حجاز ومدینه قطع گردید و سرزمین حجاز به دست آل سعود افتاد .

و- توسعه های دوران سعودی

عمده ترین توسعه های مسجد در این دوران صورت پذیرفت که مساحت آن را به چندین برابر افزایش داده است . این توسعه ها عمدتا از زمان ملک عبدالعزیز ، آغاز و تاکنون نیز همچنان ادامه دارد . نخستین توسعه در دوران سعودی از سال 1372 ق آغاز گردید . و حدود 22955 متر مربع از اطراف مسجدالنبی که بسیاری از آنها آثار تاریخی صدر اسلام و پس از آن بود به کلی تخریب و جهت توسعه مسجد آماده شد . این تعمیرات و توسعه که به توسعه اول مشهور است ، در سال 1375 ق پایان  یافت که حدود6024 متر مربع بود و مجموع مساحت مسجدالنبی را به 17327متر مربع رسانید . در توسعه دوم که  از حکومت فهد بن عبدالعزیز آغاز و همچنان ادامه دارد ، مساحت کل مسجد النبی بالغ بر 82000 متر مربع گردیده یعنی در حقیقت به 5 برابر توسعه اول رسیده است .

توسعه مسجدالنبی در دورانهای مختلف براساس مترمربع

 

گنــــبد خضراء

پایه گذار این گنبد ، ممالک مصر بوده اند . در دوران سلطان عبدالحمید عثمانی ، گنبد مقبره رسول خدا ترمیم و به نحو اساسی تری بنا نهاده شد و جدار خارجی آن با پوشش سبز مزین گردید ؛ لذا این گنبد به " قبة الخضراء " معروف گردید ، سپس تمامی سطوح داخل گنبد به طور بسیار زیبایی تزئین و کاشی کاری و خطاطی شد . گنبد سبز موجود از آثار دوران عثمانی است

تغییر بنای مسجدالنبی

در اطراف مسجدالنبی نیز همانند مسجدالحرام بسیاری از بناها ویران شده است که مهم ترین آنها را :

1- محله بنی هاشم

این محله که شامل کوچه های تنگ و باریکی بوده از " باب جبرئیل " و " باب النسا ء " تا قبرستان بقیع کشیده می شد . در فاصله سالهای 1407-1405 ه. ق این محله  تخریب شد .

2- خانه ابو ایوب انصاری

این خانه که حدود 7 ماه در آغاز عصر هجرت  پیامبر بوده در گوشه جنوب شرقی مسجدالنبی قرار داشت و در سال 1407 قمری ویران شد .

3- خانه امام جعفر صادق (ع)

در جنوب شرقی مسجدالنبی و در کنار خانه ابو ایوب انصاری قرار داشت .

4- قبر عبدالله پدر پیامبر

این مزار در مقابل باب السلام قرار داشت که متاسفانه در سال 1408 ه . ق تخریب شد .