«در تمام سال، ماهی به عظمت ماه پربرکت رمضان نیست؛ زیرا ماهی است که خداوند آن را جهت اهدای بالاترین هدیه خود به جهان بشریّت، یعنی «قرآن مجید» برگزیده است. همچنین ماهی است که شب قدر در آن واقع شده، شبی که مقدّرات یک سال انسان‌ها بر حسب شایستگی‌ها و لیاقت‌هایشان تعیین میگردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است؛ اینگونه است که در دعای روزانه ماه مبارک رمضان می‌خوانیم: «اللهمّ ارْزُقْنی فیهِ فَضْلَ لَیْلَةِ القَدْرِ؛ خدایا در این ماه درک فضیلت شب قدر را روزیم کن».
نزول قرآن در شب قدر
قرآن در شب قدر، بر قلب پاک پیامبر نازل شد. شب پربرکتی که مقدرات جهان بشریت با نزول قرآن رنگ تازه‌ای به خود گرفت.
قرآن با تمام قدر و منزلتش در چنین شب‌هایی به قلب مطهر رسول اسلام صلّی الله علیه و آله وسلّم و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل شده است و از آنجا که قرآن، یک کتاب سرنوشت ساز است، و خط سعادت، خوشبختی و هدایت انسان‌ها در آن مشخص شده است، باید در شب قدر (شب تعیین سرنوشت‌ها) نازل شود تا همه با تدبر بیشتر در آیات وحیانی آن، در مسیر سعادت و قرب الهی گام برداریم.
«شب قدر» برتر از هزار ماه
«شب قدر بهتر از هزار ماه است؛ لیلة القدر خیر من الف شهر». بهتر بودن این شب از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است، و روایات فضیلت لیلة القدر و فضیلت عبادت آن، که در کتب شیعه و اهل سنت فراوان است این معنی را کاملا تأیید می‌کند.
علاوه‌بر این، نزول قرآن در این شب، و نزول برکات و رحمت الهی در آن سبب می شود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.
«شب قدر» شب آمرزش گناهان
ماه رمضان ماه رحمت است، ماه مغفرت و آمرزش است؛ چراکه دریای لطف و بخشش پروردگار در این ماه موّاج است، لیکن باید دانست در شب قدر به تعداد همه کسانی که در این ماه مورد بخشش قرار گرفته اند بخشوده خواهند شد.
در شب قدر که برتر از هزار ماه است، جلوه‌ای روشن از مهربانی و رأفت بی‌انتهای خدای متعال است، زیرا حضرت حق همیشه برای بخشیدن بندگان خویش از هر بهانه ای استفاده می‌کند. چنانکه آمدن ماه مبارک رمضان برای همه ما فرصت آمرزش است و صد البته رسیدن به شبهای قدر نور علی نور دیگری برای ماست که از این شرایط برای توبه، ترک معصیت و قرب الهی بهره ببریم و به سمت خدا برگردیم.
در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است: هرکس شب قدر را احیا دارد، گناهان او آمرزیده شود، هرچند زیاد باشد. لذا به بیان مرحوم «علّامه مجلسی»؛ بهترین اعمال در این شبها طلب آمرزش گناهان و دعا برای امور دنیوی و اخروی است، هم برای خود و هم برای پدر و مادر و خویشان و برادران مؤمن؛ چه زنده باشند و چه از دنیا رفته باشند.
نزول ملائکه در شب قدر
فرشتگان در این شب مخصوص، با رحمت الهی فرود میآیند؛ فرشتگانی که در شب قدر نازل می‌شوند و مأمور ابلاغ مقدّرات الهی در طول یک سال هستند، مقدّراتی که بر حسب شایستگی ها و لیاقت ها و اعمال هر کس تعیین می شود؛ نه بدون حساب و شکل اجباری، «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِاذْنِ رَبِّهِم مَنْ کُلِّ امْر؛ فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند ».[۱۹] خداوند با تمام قدرتی که بر هر کار دارد، تدبیر امور این جهان را در میان فرشتگان تقسیم کرده و برای هر گروه وظیفه و مأموریتی قائل شده است.
شب قدر؛ شب امضای مقدرات
شب قدر، شبی برای تعیین مقدرات و سرنوشت انسان‌ها برای یک سال است و البته این مقدرات بر اساس لیاقت‌ها و شایستگی‌های آنها، تعیین می‌شود.
گفتنی است در شب قدر، ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر نیز در آن تفریق و تبیین می‌شود. البته این امر هیچ تضادی با آزادی اراده انسان و مسأله اختیار ندارد؛ زیرا تقدیر الهی به وسیله فرشتگان طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آن‌هاست؛ یعنی برای هر فردی چیزهایی را مقدر می‌کنند که لایق آن است، به تعبیر دیگر زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد که تأکیدی بر آن است.
تنظیم مقدرات در لوح محو و اثبات است یعنی این مقدرات با اعمال انسان قابل تغییر خواهد بود، از این رو اگر کسی کار خیری انجام دهد برکات آن را دریافت می کند؛ بنابراین مقدرات وجود دارد اما با شرایطی قابل تغییر است، حال اگر انسان کار خلافی انجام می دهد باید آن را کنار بگذارد تا پاک و لایق شود تا بر اساس همین لیات مقدرات یک ساله او تنظیم شود.
اعمال شبهای قدر
اعمال شبهای قدر بر دو قسم است. یک قسم آن مشترک میان هر سه شب است و قسم دیگر اعمالی است که مخصوصِ هر یک از این سه شب می باشد.
اعمال مشترک شبهای قدر
غسل شب قدر
مرحوم «علّامه مجلسی» فرموده: بهتر است غسلِ شبهای قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند که نماز مغرب را با غسل بخوانند.
نماز ۲ رکعتی شب قدر
در شب قدر دو رکعت نماز بخواند؛ که در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره «قُل هُوَ اللَّه» را تلاوت کند و بعد از پایان نماز، هفتاد مرتبه بگوید:اسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ الَیْهِ. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: کسی که این عمل را بجا آورد، از جای خویش برنخیزد مگر اینکه خداوند متعال او و پدر و مادرش را بیامرزد و خداوند فرشتگان را مأمور می کند تا سال آینده برای وی حسنات بنویسند ...
قرآن به سر گرفتن و خداوند متعال را به ۱۴ معصوم سوگند دادن
امام باقر علیه‌السلام درباره عمل دیگر این شب فرمود: قرآن را بگشاید و در برابر خود قرار دهد و بگوید:
اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِکِتابِکَ
خدایا از تو خواهم به حق کتاب
الْمُنْزَلِ وَما فیهِ وَ فیهِ اسْمُکَ الاْکْبَرُ وَ اَسْماَّؤُکَ الْحُسْنی وَ ما یُخافُ
فرستاده شده ات و آنچه در آنست که در آن است نام بزرگت و نامهای نیکویت و آنچه بدانها ترس
وَ یُرْجی اَنْ تَجْعَلَنی مِنْ عُتَقاَّئِکَ مِنَ النّارِ
و امید شود که قرارم دهی از زمره آزاد شدگانت از دوزخ، پس هر حاجت که دارد بخواهد.
چهارم آنکه مُصحَف شریف را بگیرد و بر سر بگذارد و بگوید:
اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ
خدایا به حق این قرآن و بحق آنکس که او را بدان فرستادی و بحق هر مؤمنی که در این قرآن مدحش کرده ای و بحقی که تو بر ایشان
فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ *** پس ده مرتبه بگوید بِکَ یا اَللّهُ *** و ده مرتبه بِمُحَمَّدٍ
داری زیرا کسی نیست که حق تو را بهتر از خودت بشناسد* * * بحق خودت ای خدا * * * بحق محمد صلی الله علیه و آله
و ده مرتبه بِعَلی *** و ده مرتبه بِفاطِمَةَ *** و ده مرتبه بِالْحَسَنِ *** و ده مرتبه بِالْحُسَیْنِ
بحق علی علیه السلام * * * بحق فاطمه سلام الله علیها * * * بحق حسن علیه السلام * * * بحق حسین علیه السلام
و ده مرتبه بِعَلِیّ بْنِ الْحُسَیْنِ ***و ده مرتبه بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِی*** و ده مرتبه بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ
بحق علی بن الحسین علیه السلام *** بحق محمد بن علی علیه السلام*** بحق جعفر بن محمد علیه السلام
و ده مرتبه بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ*** و ده مرتبه *** بِعَلِیِّ بْنِ مُوسی
بحق موسی بن جعفرعلیه السلام* * * بحق علی بن موسی علیه السلام
و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِی*** و ده مرتبه بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ *** و ده مرتبه بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِی
بحق محمد بن علی علیه السلام * * * بحق علی بن محمدعلیه السلام * * * بحق حسن بن علی علیه السلام
و ده مرتبه بِالْحُجَّةِ
به حق حضرت حجت علیه السلام
پس هر حاجت که داری طلب کن.
زیارت امام حسین علیه السلام
به فرموده علّامه مجلسی، زیارت امام حسین علیه السلام در هر یکی از این سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان، مستحبّ مؤکّد است.
احیا داشتن شبهای قدر
یعنی این شب را تا صبح بیدار باشد و با عبادت و دعا و تلاوت قرآن و جلسات سخنرانی دینی و پرسش و پاسخهای مذهبی و یا مطالعه کتابهای تفسیر و عقاید و مواعظ سپری کند.
در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است: هر کس شب قدر را احیا دارد، گناهان او آمرزیده شود، هرچند زیاد باشد.
نماز صد رکعتی شب قدر
شایسته است صد رکعت نماز بگزارد (هر دو رکعت به یک سلام) که فضیلت بسیار دارد و افضل آن است که اگر توانایی داشته باشد، در هر رکعت بعد از حمد، ۱۰ مرتبه سوره قل هو اللَّه را بخواند.
خواندن دعایی از امام زین العابدین علیه السلام
مرحوم «شیخ کفعمی» در «مصباح» نقل کرده است که امام زین العابدین علیه السلام این دعا را در شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم در حالت ایستاده و نشسته و در رکوع و سجود میخواندند:
اعمال مخصوص شب نوزدهم
اول: صد مرتبه اَستَغفُرِاللهَ رَبی وَاَتوبُ اِلَیه
دوم: صد مرتبه اَللّهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرَالمومنینَ
سوم: بخواند ؛
چهارم: بخواند ؛
اعمال مخصوص شب بیست و یکم
شب بیست و یکم: این شب فضیلتش از شب نوزدهم بیشتر است لذا باید اعمال مشترک شبهای قدر را با توجّه بیشتری انجام داد،. در روایات درباره غسل و احیا و تلاش در عبادت در این شب و شب بیست و سوم تأکید شده است.
اعمال مخصوص شب بیست و یکم، بدین شرح است:
خواندن دعای شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان
دعایی است که در «مصباح المتهجّد» و «کافی» نقل شده است که در شب بیست و یکم خوانده می شود:
یا مُولِجَ اللَّیْلِ فِی النَّهارِ وَ مُولِجَ النَّهارِ
ای فرو برنده شب در روز و ای فرو برنده روز
فِی اللَّیْلِ وَ مُخْرِجَ الْحَیِّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجَ الْمَیِّتِ مِنْ الْحَیِّ یا
در شب و ای بیرون آورنده زنده از مرده و بیرون آورنده مرده از زنده ای
رازِقَ مَنْ یَشاَّءُ بِغَیْرِ حِسابٍ یا اَللّهُ یا رَحْمنُ یا اَللّهُ یا رَحیمُ یا اَللّهُ
روزی دهنده هر که را خواهی بی حساب ای خدا، ای بخشاینده ، ای خدا ای مهربان ای خدا
یا اَللّهُ یا اَللّهُ لَکَ الاْسْماَّءُ الْحُسْنی وَ الاْمْثالُ الْعُلْیا وَ الْکِبْرِیاَّءُ وَ الاْ لاَّءُ
ای خدا... از آن تو است نامهای نیکو و نمونه های و الا و بزرگی و نعمتها از تو
اَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَاَنْ تَجْعَلَ اسْمی فی هذِهِ
خواهم درود فرستی بر محمد و آل محمد و نام مرا در این
اللَّیْلَةِ فِی السُّعَداَّءِ وَ رُوحی مَعَ الشُّهَداَّءِ وَ اِحْسانی فی عِلِّیّینَ
شب در زمره سعادتمندان قرار دهی و روحم را با شهداء مقرون سازی و احسان و نیکو کاریم را در بلندترین درجه
وَ اِساَّئَتی مَغْفُورَةً وَ اَنْ تَهَبَ لی یَقینَاً تُباشِرُ بِهِ قَلْبی وَ اِیماناً یُذْهِبُ
بهشت و گناهانم را آمرزیده کنی و به من یقینی عطا کنی که همیشه با دلم همراه باشد و ایمانی به من بدهی
الشَّکَّ عَنّی وَ تُرْضِیَنی بِما قَسَمْتَ لی وَآتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی
که شک و تردید را از من دور سازد و بدانچه روزیم کرده ای خوشنودم سازی و بدهی به من در دنیا نعمت نیک و در
الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ الْحَریقِ وَارْزُقْنی فیها ذِکْرَکَ
آخرت نعمت نیک و نگهداری ما را از عذاب آتش سوزان و روزیم کنی در این شب ذکر خود
وَ شُکْرَکَ وَ الرَّغْبَةَ اِلَیْکَ وَالاِْنابَةَ وَالتَّوْفیقَ لِما وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً
و سپاسگزاریت و اشتیاق و بازگشت بسویت و توفیق برای انجام آنچه را موفق داشتی بدان محمد
وَ الِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمُ السَّلامُ
و آل محمد را که بر او و بر ایشان سلام باد.
لعن بر قاتل امیرالمومنین(ع)
به فرموده «شیخ مفید»، در این شب بر ظالمان و غاصبان حقوق آلمحمّد صلی الله علیه و آله و همچنین بر قاتل امیرمؤمنان علیه السلام بسیار لعن و نفرین فرستید.
دعا برای سلامتی و تعجیل در ظهور امام زمان (عج)
دعا برای وجود مبارک امام زمان علیه السلام و فرج آن حضرت، یکی دیگر از اعمال این شب است.
اعمال مخصوص شب بیست و سوم
با توجّه به اهمّیّت شب بیست و سوم، غسل، احیا و زیارت امام حسین علیه السلام در این شب فضیلت بسیار دارد و همچنین خواندن صد رکعت نماز که مشترک میان همه شبهای قدر است. لیکن غیر از اعمال مشترک شبهای قدر، اعمال دیگری نیز وارد شده است.
خواندن سوره های عنکبوت ، روم و دُخان
سوره عنکبوت و سوره روم سوره «حم دخان» را بخواند. امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس در شب بیست و سوم، سوره های عنکبوت و روم را بخواند، به خدا سوگند! اهل بهشت است».
خواندن هزار بار سوره قدر
خواندن دعای:
اللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی وَ أَصِحَّ لِی جِسْمِی
اى خدا مرا عمر طولانى ده و رزقم را وسیع گردان و تنم را سالم بدار
وَ بَلِّغْنِی أَمَلِی وَ إِنْ کُنْتُ مِنَ الْأَشْقِیَاءِ فَامْحُنِی مِنَ الْأَشْقِیَاءِ وَ اکْتُبْنِی مِنَ السُّعَدَاءِ
و به آرزوهایم نایل ساز و اگر نام من در دفتر اهل شقاوت است محو گردان و از اهل سعادت رقم زن
فَإِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ عَلَى نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
که تو در کتاب آسمانى که بر پیمبر مرسل خود که رحمتت بر او و آل او باد فرستادى
(یَمْحُو اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ)
فرمودى خدا هر چه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات مىکندو اصل کتاب آفرینش نزد اوست هر تصرف و تغییر در عالم تواند داد.
خواندن دعای مخصوص شب بیست و سوم:
یا رَبَّ لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَجاعِلَها خَیْراً مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ وَرَبَّ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ
اى پروردگار شب قدر و قرار دهنده آن بهتر از هزار ماه و پروردگار شب و روز
وَالْجِبالِ وَالْبِحارِ وَالظُّلَمِ والاْنْوارِ وَالاْرْضِ وَالسَّماَّءِ یا بارِئُ یا
و کوهها و دریاها و تاریکى ها و روشنیها و زمین و آسمان اى پدیدآرنده اى
مُصَوِّرُ یا حَنّانُ یا مَنّانُ یا اَللّهُ یا رَحْمنُ یا اَللّهُ یا قَیُّومُ یا اَللّهُ یا بَدیعُ یا اَللّهُ یا اَللّهُ
صورت بخش اى عطابخش اى نعمت ده اى خدا اى بخشاینده اى خدا اى پاینده اى خدا اى نوآفرین اى خدا اى خدا
یا اَللّهُ لَکَ الاْسْماَّءُ الْحُسْنى وَالاْمْثالُ الْعُلْیا وَالْکِبْرِیاَّءُ وَالاْ لاَّءُ اَسْئَلُکَ
اى خدا از آن توست نامهاى نیک و نمونه هاى والا و بزرگى و نعمتها از تو خواهم که
اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَاَنْ تَجْعَلَ اسْمى فى هذِهِ اللَّیْلَةِ
درود فرستى بر محمد و آل محمد و قرار دهى نام مرا در این شب در زمره
فِى السُّعَداَّءِ وَرُوحى مَعَ الشُّهَداَّءِ وَاِحْسانى فى عِلِّیّینَ وَاِسائَتى
سعادتمندان و روحم را با شهیدان و احسان و نیکیم را در بلندترین درجات و گناهم را
مَغْفُورَةً وَاَنْ تَهَبَ لى یَقیناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى وَایماناً یُذهِبُ الشَّکَّ
آمرزیده و یقینى به من ببخشى که همیشه با دلم همراه باشد و ایمانى به من بدهى که یکسره شک و تردید را
عَنّى وَتُرْضِیَنى بِما قَسَمْتَ لى وَ اتِنا فِى الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِى الاْخِرَةِ
از من دور کنى و بدانچه نصیبم کرده اى خوشنودم سازى و بده به ما در دنیا نیکى و نعمت و در آخرت نیز
حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ الْحَریقِ وَارْزُقْنى فیها ذِکْرَکَ وَشُکْرَکَ
نیکى و نگاهمان دار از عذاب آتش سوزان و روزیم کن در این شب ذکر خود و سپاسگزاریت
وَالرَّغْبَةَ اِلَیْکَ وَالاِْنابَةَ والتَّوبَةَ والتَّوْفیقَ لِما
وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ الَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلامُ.
و شوق و بازگشت و توبه بسوى خودت را و موفقم بدار بدانچه موفق داشتى بدان محمد و آل محمد(ع).
خواندن دعای اَللّهَمَّ اجعَل فیما تَقضی وَ.. ( قبلا ذکر شد )
خواندن دعای سلامتی امام زمان (ع) در شب بیست و سوم رمضان
اَللّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلى اباَّئِهِ فى
خدایا باش براى ولى خود (فلان پسر فلان ) حضرت حجت فرزند امام حسن عسکرى درودهاى تو بر او و بر پدرانش باد در
هذِهِ السَّاعَةِ وَفى کُلِّ ساعَةٍ وَلِیّاً وَحافِظاً وَقاَّئِداً وَناصِراً وَدَلیلا
این ساعت و در هر ساعت یار و مددکار و نگهبان و رهبر و یاور و راهنما
وَعَیْناً حَتّى تُسْکِنَهُ اَرْضَکَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فیها طَویلاً
و دیده بان تا او را از روى میل و رغبت مردم در روى زمین سکونت دهى و بهره مندش سازى زمانى دراز
خواندن دعای یا مدبر الامور در شب بیست و سوم رمضان
این دعا را در حالی که دستان خود را به سوی آسمان بلند می کند، بخواند:
یا مُدَبِّرَ الاْمُورِ یا باعِثَ مَنْ فِى الْقُبُورِ یا مُجْرِىَ الْبُحُورِ یا مُلَیِّنَ
اى تدبیرکننده کارها اى برانگیزنده هرکه در گورها است اى روان کننده دریاها اى نرم کننده
الْحَدیدِ لِداوُدَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمدٍ وَافْعَلْ بى کَذا وَکَذا ( بجای کذا و کذا ، حاجات خود را بیان کند )
آهن براى حضرت داود درود فرست بر محمد و آل محمد و بکن نسبت به من چنین و چنان
اللَّیْلَةَ اللَّیْلَةَ
همین امشب همین امشب.
و بلند کن دستهاى خود را به سوى آسمان یعنى در وقت گفتن یا مُدَبِّرَ
الاُْمُورِ تا آخر و بگو این دعا را در حال رکوع و سجود و ایستاده و نشسته و
مکرّر کن آنرا و بگو آنرا نیز در شب آخر ماه رمضان.
