بلوغ و تکلیف
یکی از جلوه های بلوغ،بلوغ شرعی است که در دختران، 9 سال تمام و در پسران، 15سال قمری تمام می باشد.اصطلاحاً این نوع بلوغ را «تکلیف» هم می گویند، اکنون بایدتفاوت آنچه را که به نام بلوغ جنسی و بلوغ شرعی (تکلیف)معرف است، مشخص نمود.
قبلاً اشاره ای داشتیم که بلوغ جنسی در دختران حوالی 13/5-12/5 سالگی و در پسران حوالی 14/5-13/5 سالگی واقع می شود.حال آن که بلوغ شرعی (تکلیف)دردختران در 9 سالگی و در پسران در 15 سالگی مقرر شده است.
از نظراسلام،کیفیت و نشانه های بلوغ به صورتهای گوناگون مطرح شده است، ازجمله درروایت زیراین موضوع به چشم می خورد:
افراد صغیر دراموال خود ممنوعند تا وقتی که به حد بلوغ و رشد برسند. (1)
بلوغ به سه نشانه شناخته می شود:
اول:روییدن موهای خشن بالای عورت.
دوم:خروج منی در پسران و شروع عادت ماهانه در دختران.
سوم:رسیدن به 15 سال کامل برای پسر و 9 سال کامل برای دختر.(2)
قبلاً اشاره ای داشتیم که بلوغ جنسی در دختران حوالی 13/5-12/5 سالگی و در پسران حوالی 14/5-13/5 سالگی واقع می شود.حال آن که بلوغ شرعی (تکلیف)دردختران در 9 سالگی و در پسران در 15 سالگی مقرر شده است.
از نظراسلام،کیفیت و نشانه های بلوغ به صورتهای گوناگون مطرح شده است، ازجمله درروایت زیراین موضوع به چشم می خورد:
افراد صغیر دراموال خود ممنوعند تا وقتی که به حد بلوغ و رشد برسند. (1)
بلوغ به سه نشانه شناخته می شود:
اول:روییدن موهای خشن بالای عورت.
دوم:خروج منی در پسران و شروع عادت ماهانه در دختران.
سوم:رسیدن به 15 سال کامل برای پسر و 9 سال کامل برای دختر.(2)
جنسیت |
سن بلوغ جنسی (حوالی) |
سن بلوغ شرعی (تکلیف) |
تفاوت برحسب سال (حوالی) |
نتیجه |
دختر |
5/12 تا 5/13 |
9 |
5/3 تا 5/4 |
بلوغ شرعی، قبل از بلوغ جنسی واقع می شود |
پسر |
5/13 تا 5/14 |
15 |
5/0 تا 5/1 |
بلوغ شرعی، تقریباً بعد از بلوغ جنسی واقع می شود |
مفهوم تکلیف
تکلیف دراصطلاح لغوی،از ریشه ی «کلفت»به معنای سختی و دشواری می آید و غرض این است که نوجوان با نایل شدن به این مرحله از زندگی، خود را پذیرای اعمال و افعالی نماید که در شرع، فرایض و واجبات نام گرفته اند و قبل از این مرحله و درسنین کودکی، موظف به انجام آنها نبوده است.
این که چرا به این مجموعه از اعمال و عبادات، تکلیف اطلاق می شود، نکته ای است که باید ریشه ی آن را درطبیعت انسان جستجو نمود.
طبیعت انسان آمیخته با نوعی تساهل و تسامح است.به گونه ای که عنصر راحت طلبی و آسان گرایی در وجود او از چیرگی و قدرتی خاص برخوردار است.
در حالی که عبادات و فرایض،با نوعی زحمت و درمواردی با سختی و مشقت همراه است و انجام آنها مستلزم غلبه برطبع آسان گرای انسان می باشد. انسان باید با بهره گیری از نیروی اراده برجاذبه های طبیعت خویش، فایق گردد تا موفق به انجام تمامی فرایض شود.
به عنوان مثال،روزه، فریضه ای الهی است، ولی هم جهت طبیعت مادی انسان نیست؛طبیعت انسان اقتضا دارد که در مواقع گرسنگی چیزی بخورد و در زمان تشنگی بیاشامد و نیازهای غریزی را به محض تحریک، ارضا نماید. لکن درماه مبارک رمضان،تمامی اینها تحت الشعاع اوامرالهی قرار می گیرد و خویشتن داری بر ضد خویشتن خواهی، برانگیخته می شود و از این قبیل فرایض دیگری همچون حج،جهاد،امربه معروف و نهی از منکر و امثالهم هستند که درتمامی اینها باید از نیروی ارادی و مدد الهی بهره گرفت و در مسیررضای حق حرکت کرد و این تبلورآن چیزی است که تکلیف گفته می شود.
برای نوجوانی که از دوران ساده و بی مسئولیت کودکی قدم به دنیای جدیدی نهاده و اراده اش هنوز پرورش نیافته است، ضروری است او را از دوران کودکی با ملایمت و محبت، با این امورآشنا کرد و زمینه های ورود او را به این مرحله ی مهم و حساس به خوبی مهیا نمود و پس از آن در بدو تکلیف او را با آگاهی کامل توأم با رفق به وظایفش مأنوس نمود با تقویت اراده نوجوان را برای عمل به آنها برانگیخت.
این که چرا به این مجموعه از اعمال و عبادات، تکلیف اطلاق می شود، نکته ای است که باید ریشه ی آن را درطبیعت انسان جستجو نمود.
طبیعت انسان آمیخته با نوعی تساهل و تسامح است.به گونه ای که عنصر راحت طلبی و آسان گرایی در وجود او از چیرگی و قدرتی خاص برخوردار است.
در حالی که عبادات و فرایض،با نوعی زحمت و درمواردی با سختی و مشقت همراه است و انجام آنها مستلزم غلبه برطبع آسان گرای انسان می باشد. انسان باید با بهره گیری از نیروی اراده برجاذبه های طبیعت خویش، فایق گردد تا موفق به انجام تمامی فرایض شود.
به عنوان مثال،روزه، فریضه ای الهی است، ولی هم جهت طبیعت مادی انسان نیست؛طبیعت انسان اقتضا دارد که در مواقع گرسنگی چیزی بخورد و در زمان تشنگی بیاشامد و نیازهای غریزی را به محض تحریک، ارضا نماید. لکن درماه مبارک رمضان،تمامی اینها تحت الشعاع اوامرالهی قرار می گیرد و خویشتن داری بر ضد خویشتن خواهی، برانگیخته می شود و از این قبیل فرایض دیگری همچون حج،جهاد،امربه معروف و نهی از منکر و امثالهم هستند که درتمامی اینها باید از نیروی ارادی و مدد الهی بهره گرفت و در مسیررضای حق حرکت کرد و این تبلورآن چیزی است که تکلیف گفته می شود.
برای نوجوانی که از دوران ساده و بی مسئولیت کودکی قدم به دنیای جدیدی نهاده و اراده اش هنوز پرورش نیافته است، ضروری است او را از دوران کودکی با ملایمت و محبت، با این امورآشنا کرد و زمینه های ورود او را به این مرحله ی مهم و حساس به خوبی مهیا نمود و پس از آن در بدو تکلیف او را با آگاهی کامل توأم با رفق به وظایفش مأنوس نمود با تقویت اراده نوجوان را برای عمل به آنها برانگیخت.
محاسبه ی سن تکلیف
نظر به این که مبدأ محاسبه ی سن تکلیف،آغاز تولد فرد می باشد و تولد نوجوانان، کاملاً با یکدیگر از حیث ماه و روزمتفاوت است، لذا برای اطمینان کامل اولیا و مربیان لازم است به نکات زیر عنایت شود:
برای دختران با توجه به 9 سال قمری تمام، باید به این گونه عمل نمود.چون تفاوت سال شمسی و سال قمری حدوداً 11 روزاست، لذا به روش زیر محاسبه می شود:
برای دختران با توجه به 9 سال قمری تمام، باید به این گونه عمل نمود.چون تفاوت سال شمسی و سال قمری حدوداً 11 روزاست، لذا به روش زیر محاسبه می شود:
اختلاف سال شمسی و قمری برحسب روز= روزهای تفاوت سال شمسی وقمری × سال قمری بلوغ |
لذا برای اطلاع دقیق والدین و اولیا در مورد دختران، می توان فرمول مذکور را در نظر گرفت و درمورد پسران نیز به قرار زیر عمل نمود:
اختلاف سال شمسی و قمری برحسب روز= روزهای تفاوت سال شمسی وقمری × سال قمری بلوغ |
به این ترتیب با اطلاع از سن شناسنامه ای (شمسی)می توان دقیقاً روز وماه و سال بلوغ شرعی (سن تکلیف)دختران و پسران را محاسبه نمود تا از حیث انجام وظایف شرعی که بسیارمهم و حساس است، کوچکترین وقفه و یا خللی وارد نشود و اهمیت دادن به آن هم درنظر نوجوان و هم دررابطه با اولیا و اطرافیان وی تأثیر به سزایی دارد.
مسایل شرعی و احکامی که درهرمقطع باید نوجوانان بدانند
با در نظرگرفتن این که نوجوانان دختر و پسر درسنین متفاوتی به بلوغ شرعی می رسند و اطلاع از احکام دین برای آنان واجب محسوب می شود، لذا برای هر مقطع تحصیلی و با توجه به جنسیت نوجوانان، پیشنهاد می شود اولیا و مربیان، این نوع احکام و مسایل را که اطلاع از آنها برای هر نوجوانی لازم است، با شیوه ی مطلوب و صحیحی به نوجوانان بیاموزند.
مسایل شرعی و احکامی که درهرمقطع باید نوجوانان بدانند
با در نظرگرفتن این که نوجوانان دختر و پسر درسنین متفاوتی به بلوغ شرعی می رسند و اطلاع از احکام دین برای آنان واجب محسوب می شود، لذا برای هر مقطع تحصیلی و با توجه به جنسیت نوجوانان، پیشنهاد می شود اولیا و مربیان، این نوع احکام و مسایل را که اطلاع از آنها برای هر نوجوانی لازم است، با شیوه ی مطلوب و صحیحی به نوجوانان بیاموزند.
مرحله ی اول:مقطع ابتدایی، مخصوص دختران
نظر به این که دختران در سن 9 سالگی مکلف به انجام تکالیف الهی می شوند و در این سن ایشان درمقطع ابتدایی تحصیل می کنند، لازم است طرح مسایل به طور خلاصه و درقالب عبارات ساده و قابل فهم برای دانش آموز و متناسب با مقطع تحصیلی او باشد که موارد مهم عبارتند از:
1-مباحث مربوط به دوران بلوغ و علایم آن و مسئله تقلید
2-احکام طهارت (بدن ذکر مستحبات و مکروهات)
3-خلاصه ای از احکام نجاسات و اقسام آن
4-خلاصه ای از احکام غسل و اقسام آن
5-احکام وضو (بدون ذکر مستحبات و مکروهات با استفاده از تصاویر)
6-احکام تیمم در حد ضرورت (با استفاده از تصاویر)
7-خلاصه ای از احکام نمازبا ذکر تصاویر، مخصوصاً نماز جماعت در مدارس و کیفیت آن، اقسام نماز، مخصوصاً نمازهایی که برمکلف واجب می شود با شرایط آن، مثل نماز آیات.
8-خلاصه ای از مسایل مربوط به روزه
9-مسایل مربوط به حجاب و پوشش با استفاده از تصاویر
10-خلاصه ای از مسایل مربوط به محارم
11-خلاصه ای از مسایل مربوط به امانت تلقی کردن اشیاءوچیزهایی که انسان پیدا می کند،تقلب نکردن در دروس و امتحان، خراب نکردن اشیاء و وسایل شخصی و اشیاء و وسایل مربوط به مدرسه، بیان حُرمت مسخره کردن و دشنام دادن
12-خلاصه ای از احکام خوردنیها و آشامیدنیها، مخصوص آداب سفره و عذاخوردن
13-مسایل مربوط به وظایف فرزندان نسبت به پدرو مادر و دانش آموزان نسبت به معلم و بزرگترها
14-خلاصه ای از مسایل مربوط به امر به معروف و نهی از منکر
15-خلاصه ای از مسایل مربوط به تولّی و تبرّی
16-رعایت بهداشت فردی در حد کافی
17-اهمیت مسواک زدن
تذکر:
غیر از مسایل مربوط به حجاب و پوشش، بقیه ی مسایل که درقسمت دختران بیان شد برای پسران نیز آورده می شود.
1-مباحث مربوط به دوران بلوغ و علایم آن و مسئله تقلید
2-احکام طهارت (بدن ذکر مستحبات و مکروهات)
3-خلاصه ای از احکام نجاسات و اقسام آن
4-خلاصه ای از احکام غسل و اقسام آن
5-احکام وضو (بدون ذکر مستحبات و مکروهات با استفاده از تصاویر)
6-احکام تیمم در حد ضرورت (با استفاده از تصاویر)
7-خلاصه ای از احکام نمازبا ذکر تصاویر، مخصوصاً نماز جماعت در مدارس و کیفیت آن، اقسام نماز، مخصوصاً نمازهایی که برمکلف واجب می شود با شرایط آن، مثل نماز آیات.
8-خلاصه ای از مسایل مربوط به روزه
9-مسایل مربوط به حجاب و پوشش با استفاده از تصاویر
10-خلاصه ای از مسایل مربوط به محارم
11-خلاصه ای از مسایل مربوط به امانت تلقی کردن اشیاءوچیزهایی که انسان پیدا می کند،تقلب نکردن در دروس و امتحان، خراب نکردن اشیاء و وسایل شخصی و اشیاء و وسایل مربوط به مدرسه، بیان حُرمت مسخره کردن و دشنام دادن
12-خلاصه ای از احکام خوردنیها و آشامیدنیها، مخصوص آداب سفره و عذاخوردن
13-مسایل مربوط به وظایف فرزندان نسبت به پدرو مادر و دانش آموزان نسبت به معلم و بزرگترها
14-خلاصه ای از مسایل مربوط به امر به معروف و نهی از منکر
15-خلاصه ای از مسایل مربوط به تولّی و تبرّی
16-رعایت بهداشت فردی در حد کافی
17-اهمیت مسواک زدن
تذکر:
غیر از مسایل مربوط به حجاب و پوشش، بقیه ی مسایل که درقسمت دختران بیان شد برای پسران نیز آورده می شود.
مرحله دوم:مقطع متوسطه ( دوره اول)، مخصوص پسران
نظر به این که در این مقطع معمولاً به سن تکلیف و رشد می رسند، لذا در این دوره علاوه برمسایل دوره ی ابتدایی به طورگسترده تر احکام زیر بیان می شود:
1-تقلید و احکام آن با ذکر خصوصیات دوران غبیت و ضرورت پیروی از فقیه جامع الشرایط
2-مسایل مربوط به احکام نگاه کردن به محارم به صورت گسترده تر
3-مسایل مربوط به ولایت و ولایت فقیه به طوراجمالی
4-خلاصه ای از اقسام حیوانات حلال گوشت با تصاویر و طریقه ی شناختن آنها
1-تقلید و احکام آن با ذکر خصوصیات دوران غبیت و ضرورت پیروی از فقیه جامع الشرایط
2-مسایل مربوط به احکام نگاه کردن به محارم به صورت گسترده تر
3-مسایل مربوط به ولایت و ولایت فقیه به طوراجمالی
4-خلاصه ای از اقسام حیوانات حلال گوشت با تصاویر و طریقه ی شناختن آنها
مرحله ی دوم:مقطع متوسطه ( دوره اول)، مخصوص دختران
تمامی مسایل که درمقطع ابتدایی برای دختران ذکرگردید، در مقطع راهنمایی به صورت گسترده تر بیان می شود؛ به علاوه، مسایل زیر مطرح خواهد شد:
1-احکام مربوط به عادت ماهانه و اقسام غسلهای مربوط به آن
2-ذکر پاره ای از علتهای تشریع بعضی ازاحکام که در آیات وروایات شریفه آمده است
3-علاوه برحجاب، مسایل مربوط به پوشش زنان در اسلام و ذکر بعضی از خصوصیات احکام آن
4-خلاصه ای از مطالب مربوط به حیوانات حرام گوشت و حلال گوشت
1-احکام مربوط به عادت ماهانه و اقسام غسلهای مربوط به آن
2-ذکر پاره ای از علتهای تشریع بعضی ازاحکام که در آیات وروایات شریفه آمده است
3-علاوه برحجاب، مسایل مربوط به پوشش زنان در اسلام و ذکر بعضی از خصوصیات احکام آن
4-خلاصه ای از مطالب مربوط به حیوانات حرام گوشت و حلال گوشت
مرحله ی سوم:مقطع متوسطه ( دوره دوم )، مخصوص پسران
تمامی احکامی که در دوره ی ابتدایی و متوسطه اول طرح شده است، در این دوره به صورت گسترده تری طرح می شود به علاوه مسایل مربوط به مباحث زیر نیز مطرح خواهد شد:
1-معاملات و اقسام آن از نظر حرمت و اباحه
2-بعضی از مسایل مربوط به نکاح، توضیح آمادگی لازم جهت پذیرش مسئولیت خانوادگی و وظایف خطیر تشکیل خانواده
3-ذکر اصطلاحات رساله ی عملیه، جهت سهولت در فهم احکام؛ مثل واجب، حرام، مستحب، مکروه و بعضی اصطلاحات ضروری دیگر
4-مسایل مربوط به جهاد و دفاع
5-احکام عاریه
6-عهد و نذر و قسم
7-بیمه
8-نماز جمعه
9-احکام ضمان
10-دیات و مطرح کردن دعواهایی که ممکن است بین دانش آموزان ایجاد شود وجراحت و زخم بریکدیگر وارد کنند که موجب دیه می شود و بر حذر داشتن آنها از ضرب و شتم یکدیگر
11-استفاده ازعطریات و ادکلن و احکام آن و مسایل جدید
12-صله رحم و فتواهای جدید مراجع معظم تقلید در این مورد
13-ذکرمسایل مربوط به کوتاه کردن محاسن
14-ذکرمسایل مربوط به سیگار کشیدن و اعتیاد به مواد مخدر وذکر نتایج تحقیقات علمی درایران برای پیشگیری
15-آداب و خواص نمازجماعت
16-رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی و دیگر مقررات اجتماعی صادره از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران
17-اشاره به بعضی از گناهان کبیره مربوط به سنین نوجوانی و پایین تر از آن
18-نحوه برخورد با اقلیتهای مذهبی
از جمله حق فرزندت این است که او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار،یاری اش نمایی.(3)
فرزندم محمد،روز بلوغ خود را به خاطر بسپار و آن را برای همیشه گرامی بدار و هرسال در چنین روزی، درراه خدا صدقه بده، اطعام کن و شکرخدای را به جای آورکه به تو توفیق بزرگ تشرف به بارگاهش را عنایت فرموده است.(4)
1-معاملات و اقسام آن از نظر حرمت و اباحه
2-بعضی از مسایل مربوط به نکاح، توضیح آمادگی لازم جهت پذیرش مسئولیت خانوادگی و وظایف خطیر تشکیل خانواده
3-ذکر اصطلاحات رساله ی عملیه، جهت سهولت در فهم احکام؛ مثل واجب، حرام، مستحب، مکروه و بعضی اصطلاحات ضروری دیگر
4-مسایل مربوط به جهاد و دفاع
5-احکام عاریه
6-عهد و نذر و قسم
7-بیمه
8-نماز جمعه
9-احکام ضمان
10-دیات و مطرح کردن دعواهایی که ممکن است بین دانش آموزان ایجاد شود وجراحت و زخم بریکدیگر وارد کنند که موجب دیه می شود و بر حذر داشتن آنها از ضرب و شتم یکدیگر
11-استفاده ازعطریات و ادکلن و احکام آن و مسایل جدید
12-صله رحم و فتواهای جدید مراجع معظم تقلید در این مورد
13-ذکرمسایل مربوط به کوتاه کردن محاسن
14-ذکرمسایل مربوط به سیگار کشیدن و اعتیاد به مواد مخدر وذکر نتایج تحقیقات علمی درایران برای پیشگیری
15-آداب و خواص نمازجماعت
16-رعایت قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی و دیگر مقررات اجتماعی صادره از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران
17-اشاره به بعضی از گناهان کبیره مربوط به سنین نوجوانی و پایین تر از آن
18-نحوه برخورد با اقلیتهای مذهبی
از جمله حق فرزندت این است که او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار،یاری اش نمایی.(3)
فرزندم محمد،روز بلوغ خود را به خاطر بسپار و آن را برای همیشه گرامی بدار و هرسال در چنین روزی، درراه خدا صدقه بده، اطعام کن و شکرخدای را به جای آورکه به تو توفیق بزرگ تشرف به بارگاهش را عنایت فرموده است.(4)
جشن تکلیف (عبادت)
چگونه می توان روز مهم بلوغ شرعی را برای همیشه در ذهن و باور نوجوان جاودانه ساخت؟ بیشتر دست اندکاران تعلیم و تربیت اسلامی معتقدند که اگر بتوانیم روزهای مهم و تعیین کننده ای چون بلوغ (شرعی)را برای همیشه در خاطر نوجوان زنده نگهداریم، تا حدود زیادی می توانیم به آینده ی اخلاقی و معنوی او امیدوار باشیم و این در گرو ارزشگزاری و عظمت آفرینی برای روز تکلیف است.
جشن تکلیف (عبادت)،پاسخی شایسته و مکفی به چنین نیاز و خواسته ی تربیتی است.خوشبختانه به مددالهی در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فرصتهای ارزشمند و ارزنده ای برای تحقق احکام اسلام،از جمله توجیه جشن تکلیف (عبادت)فراهم شده است و در برخی از مدارس ابتدایی دخترانه و درتعدادی از خانواده های معتقد و مؤمن،این مهم به مرحله ی عمل درآمده است.
درمورد ایام الله و مناسبتهای تاریخی و اسلامی نیزاین فلسفه صادق است.برای عظمت آفرینی و نقش پذیری روزهای بزرگ در اندیشه ی نسل نوجوان و جوان، باید آن ایام را گرامی داشت و با برپایی مراسم ویژه، رنگ کهنگی را از آنها زدود و صبغه ی جاودانگی به آنها داد،اگرچه آنها از صبغه ی الهی برخوردارند،لکن این وظیفه انسانهاست که درجهت تعمیق و توسعه ی این ارزشهای اسلامی و الهی بکوشند تا خاطره ی آنها را برای همیشه زنده نگهدارند.
تلاش بزرگان و پیشوایان برحفظ اعیادی بزرگ همچون «غدیر»،«قربان» و «فطر»و ولادتهای معنوی و نورانی آن مصلحان معصوم و نیز گرامیداشت حماسه های بزرگی از قبیل «عاشورا»ها، «رمضان»ها، «هجرت»ها و فتوحات بزرگ، براین فلسفه عمیق مبتنی است.همچنان که آن بزرگ رهبر فقید انقلاب حضرت امام خمینی (قدس سره)نیزبارها به تکریم و بزرگداشت «15 خرداد»ها و «22 بهمن»ها تأکید فرموده اند و آن را مایه حفظ و بقای انقلاب و نظام اسلامی برشمرده اند.
جشن تکلیف (عبادت)نیزمتأثر از چنین روح معنوی و فلسفه ی محکم و متین الهی است که اگر بتواند با حفظ این اصل برگزار شود، مقصود حاصل خواهد شد.
جشن تکلیف (عبادت)،پاسخی شایسته و مکفی به چنین نیاز و خواسته ی تربیتی است.خوشبختانه به مددالهی در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فرصتهای ارزشمند و ارزنده ای برای تحقق احکام اسلام،از جمله توجیه جشن تکلیف (عبادت)فراهم شده است و در برخی از مدارس ابتدایی دخترانه و درتعدادی از خانواده های معتقد و مؤمن،این مهم به مرحله ی عمل درآمده است.
درمورد ایام الله و مناسبتهای تاریخی و اسلامی نیزاین فلسفه صادق است.برای عظمت آفرینی و نقش پذیری روزهای بزرگ در اندیشه ی نسل نوجوان و جوان، باید آن ایام را گرامی داشت و با برپایی مراسم ویژه، رنگ کهنگی را از آنها زدود و صبغه ی جاودانگی به آنها داد،اگرچه آنها از صبغه ی الهی برخوردارند،لکن این وظیفه انسانهاست که درجهت تعمیق و توسعه ی این ارزشهای اسلامی و الهی بکوشند تا خاطره ی آنها را برای همیشه زنده نگهدارند.
تلاش بزرگان و پیشوایان برحفظ اعیادی بزرگ همچون «غدیر»،«قربان» و «فطر»و ولادتهای معنوی و نورانی آن مصلحان معصوم و نیز گرامیداشت حماسه های بزرگی از قبیل «عاشورا»ها، «رمضان»ها، «هجرت»ها و فتوحات بزرگ، براین فلسفه عمیق مبتنی است.همچنان که آن بزرگ رهبر فقید انقلاب حضرت امام خمینی (قدس سره)نیزبارها به تکریم و بزرگداشت «15 خرداد»ها و «22 بهمن»ها تأکید فرموده اند و آن را مایه حفظ و بقای انقلاب و نظام اسلامی برشمرده اند.
جشن تکلیف (عبادت)نیزمتأثر از چنین روح معنوی و فلسفه ی محکم و متین الهی است که اگر بتواند با حفظ این اصل برگزار شود، مقصود حاصل خواهد شد.
نکات ضروری مربوط به جشن تکلیف (عبادت)
اینک به ذکر نکاتی می پردازیم که در برپایی این جشن و مناسبت مهم و ارزنده، می تواند مؤثر واقع شود:
1-درجشن تکلیف بهتراست روح سادگی و اسلامی حفظ شود و از هر گونه تشریفات زاید و تجملاتی که در جشن تولدها و یا مناسبتهای دیگر که مرسوم است، خودداری شود.
2-با استفاده از لباس سفید و تمیز برای چنین روزی، بخصوص برای دختران همراه با مقنعه ی سفید و احیاناً چادر سفید، در جهت جاودانگی روز تکلیف، تأثیر بسیارخوبی خواهد داشت؛ علاوه بر آن در روایات و احادیث اسلامی، به استفاده از لباس سفید و تمیز برای عبادت توصیه ی فراوانی شده است.حتی درسفارشات مرحوم عالم ربانی «سیدبن طاووس»به فرزندش «محمد»آمده است که:
فرزندم برای چنین روزی جامه ی سفید و تمیزی بر تن کن و خود را برای عبادت پرودگار مهیا ساز.
3-هدیه دادن به نوجوان درتثبیت این روز مهم،عملی ارزنده است.حتی در روابط انسانی میان مؤمنین و اعضای خانواده نیزتوصیه شده است که به یکدیگر هدیه بدهید تا محبتها بیشتر شود.لکن باید دقت نمود که هدایا صرفاً در جهت مصرف گرایی و تجمل پرستی نباشد، بلکه به نحوی در برگیرنده ی روح اسلامی و عبادی باشد؛ مثلاً اهدای کتب مفید و خواندنی، داستانهای اخلاقی و اجتماعی، شرح حال و سیره ی انسانهای بزرگ و خودساخته، کارها و بازیهای فکری و از این قبیل، می تواند تأثیر مثبت و سازنده ای در نوجوان به وجود آورد.
اطلاع اولیا و مربیان از کتب سالم و مفید و مورد اعتماد که متناسب با سن مخاطبان کتابها باشد و مشورت با کارشناسان مسایل کتاب و کتابخانه، می تواند بسیار مفید واقع شود.
چنانچه والدین و اولیا احساس کردند که نوجوان به جهت علایق دنیوی، به هدایای گرانقیمت بیش ازحد اعتدال علاقمند شده است و روح مصرف و دنیاگرایی در او تقویت شده است، با آگاهی بخشیدن به وی و گفتگوهای سازنده ی اخلاقی، او را متوجه ارزش فکری و معنوی هدیه نمایند تا تعادل لازم در او به وجود آید.
برخی از نوجوانان، تمایل دارند که اطرافیان و بستگان خود را برحسب ارزش مادی هدیه ی آنان ارزیابی کنند و این امردر صورتی که کنترل نشود، بعدها در شخصیت اخلاقی و اجتماعی نوجوان،آثار سویی برجای خواهد گذاشت.
4-تهیه و تدارک مجموعه ای از وسایل رشد معنوی برای نوجوان می تواند خاطره ای فراموش نشدنی به ارمغان بیاورد.این امر که به ذوق و سلیقه ی خاص اولیا و مربیان بستگی دارد، در برخی از خانواده ها و مدارس انجام گرفته است؛ مثلاً برای پسران آماده نمودن جانماز مرتب و نو همراه سجاده ی مناسب و شیشیه ی کوچکی از عطرخوب و تسبیح و برای دختران، چادرنماز ومقنعه ی سفید و متناسب،به همراه یک جلد کلام الله مجید و یک جلد کتاب دعا که همگی نو و با سلیقه تهیه شده باشد و اهدای آنها به نوجوان، تأثیری به سزا در روحیات او خواهد داشت و اولین ارتباط رسمی و جدی او را با خدا، در هاله ای از نورانیت و عطر دل انگیز معنویت قرارخواهد داد و برای همیشه در اندیشه و قلب او جاودان خواهد ساخت.
5-اگراین جشن درمنزل، توسط خانواده صورت می گیرد، بهتراست با دعوت از همسالان و همکلاسهای نوجوان، همچنین بستگان، دوستان و خانواده هایی که تناسب لازم را با این فضای اخلاقی و معنوی دارند، تأثیرگذاری این جشن را افزایش داد و علاوه برآن خاطره ی با عظمت از رسم خداپسندانه را در شخصیت و روحیه ی همسالان و دوستان نوجوان، زنده نگه داشت که در عین حال، نوجوان مکلف نیزتوسط دوستان و حضورآنان مورد تشویق مناسب قرار می گیرد.
6-چنانچه این جشن در مدرسه و به صورت کلاسی و جمعی انجام می گیرد،به ویژه درمدرسه ی دخترانه که معمولاً دانش آموزان در کلاسهای سوم دبستان به حد تکلیف شرعی می رسند، لازم است که آنان را در جشن مدرسه شرکت دهند و حضورتمامی معلمان، مربیان پرورشی، کادر مدرسه و بخصوص خانواده های دانش آموزان کلاس سوم (در صورت امکان)،نیز می تواند به اهمیت و تکریم چنین روز بزرگی بیفزاید.
7-حضور فردی آگاه و واجد شرایط، به عنوان سخنران در این جشن یقیناً می تواند درجهت توجیه اهداف والای جشن و انگیزه ی برگزاری آن که از روح قداست و معنویت برخورداراست، سازنده باشد.لازم است چنین فردی با جملات و کلماتی بسیار روان و ساده و با ذکر حکایاتی شیرین و دلچسب، با زبان خاص خود آنان سخن گوید.بدیهی است که با در نظرگرفتن شرایط نوجوانان،مجلس جشن و خستگی ناپذیری آنان، این سخنرانی نباید طولانی و خسته کننده باشد، بلکه به صورتی جاذب ومختصر و مفید و حداکثر به مدت 30-20 دقیقه انجام شود.
8-در مدارسی که جشن تکلیف برگزار می شود و در برخی از منازل، حتی الامکان می توان با ذوق وسلیقه ی خاصی، فضای معنوی وروحانی مناسبی ایجاد نمود؛ مثلاً با تعدادی شمع روشن، آوای دلنشین قرآن، استفاده از مقواهای رنگی که شعارهای جالبی همچون «روز تولد معنوی تو را تبریک می گوییم» و یا «این جشن بزرگ تکلیف برشما مبارک باد»، «روز پیوستن تو را به صف موحدان تبریک می گوییم»،«روز راه یافتن تو را به بارگاه ملکوتی خداوند گرامی می داریم»، «ورود با شکوهت به محضر خداوند بزرگ مشرف باد»و غیره می توان برشکوه و عظمت این جشن افزود.
9-بهتراست دانش آموزان بی بضاعت، قبلاً توسط انجمن اولیا و مربیان مدرسه، شناسایی شوند و روز بلوغ (تکلیف)آنان از پیش مشخص شود و هدایای مناسبی نیز برای چنین روزی در نظر گرفته شود، آنگاه به گونه ای که عزت نفس آنان وخانواده شان جریحه دار نشود، با رعایت موازین اخلاقی، به آنان اهدا شود تا در مقایسه با نوجوانان طبقه ی متوسط، خوب و یا مرفه، احساس حقارت و فاصله ننمایند.این امری است که حتماً باید با ظرافت و احتیاط کامل صورت گیرد.
10-درزمینه ی آشنا نمودن نوجوانان با بلوغ شرعی (تکلیف)بهتر است قدری در مورد مراحل مختلف زندگی،سالهای کودکی،اهمیت بزرگ شدن و به مراحل رشد عقلی و جسمی رسیدن وبه ویژه دوره ی بلوغ که حد فاصل بین کودکی وجوانی است، با زبان ساده توضیح داده شود تا اهمیت و عظمت دوره ای را که در آن قرارگرفته اند به خوبی درک کنند وآن را همچون گوهری گرانبها و بی نظیر درتمامی مراحل زندگی خود حفظ نمایند و ارج نهند.
11-برای تعظیم شعایر و تعمیق ارزشهای اسلامی، بهتراست در این جشن، ویژگیهای شخصیت قرآنی مورد تحسین و تشویق قرارگیرد؛ به عنوان مثال از دانش آموزانی که بخشی از قرآن و تعدادی از احادیث و یا روایات و یا اسامی سوره های قرآن را حفظ کرده اند ویا این که احکام، اصول و فروغ اسلام را به سبک نثر یا نظم فراگرفته اند،دعوت شود تا با ارائه آنچه از شرع مقدس می دانند و به سبک جالبی ارائه می دهند، الگوهایی از همسالان خود به نوجوانان تازه مکلف ارائه دهند.
12-درجهت معنویت بیشتر این روز، چنانچه به نوجوان غسل را تعلیم دهیم و از او بخواهیم که قبل از ورود به جشن بلوغ (تکلیف)غسل کند تا زمینه های تقرب بیشتر او به خدا فراهم شود تأثیر بسزایی در جنبه های روحی و معنوی او خواهد داشت.
13-اگر برای مدرسه و یا خانواده مقدورباشد که بخشی از این مراسم در جوار مرقد مطهر یکی از بزرگان انجام گیرد، بر تأثیر بخشی و نفوذ این مراسم در دل و قلب واندیشه ی نوجوان خواهد افزود و اگر در صورتی که به هیچ عنوان مقدورنباشد، از فضای یکی از مساجد و یا حسینیه های واجد امکانات و با هماهنگیهای قبلی و رعایت همه ی جوانب استفاده شود که به مراتب اثرات نافذتر و راسختری ایجاد خواهد کرد.
14-تنظیم دعوتنامه ی مناسب همراه با جزوه های مختصر و مفید در زمینه ی «جشن تکلیف»برای والدین و ارسال آن به منازل، در جهت توجیه خانواده ها و هماهنگی آنان با مدرسه دربرپایی هرچه بهتر و مؤثرتر این مراسم بسیار مناسب خواهد بود.
1-درجشن تکلیف بهتراست روح سادگی و اسلامی حفظ شود و از هر گونه تشریفات زاید و تجملاتی که در جشن تولدها و یا مناسبتهای دیگر که مرسوم است، خودداری شود.
2-با استفاده از لباس سفید و تمیز برای چنین روزی، بخصوص برای دختران همراه با مقنعه ی سفید و احیاناً چادر سفید، در جهت جاودانگی روز تکلیف، تأثیر بسیارخوبی خواهد داشت؛ علاوه بر آن در روایات و احادیث اسلامی، به استفاده از لباس سفید و تمیز برای عبادت توصیه ی فراوانی شده است.حتی درسفارشات مرحوم عالم ربانی «سیدبن طاووس»به فرزندش «محمد»آمده است که:
فرزندم برای چنین روزی جامه ی سفید و تمیزی بر تن کن و خود را برای عبادت پرودگار مهیا ساز.
3-هدیه دادن به نوجوان درتثبیت این روز مهم،عملی ارزنده است.حتی در روابط انسانی میان مؤمنین و اعضای خانواده نیزتوصیه شده است که به یکدیگر هدیه بدهید تا محبتها بیشتر شود.لکن باید دقت نمود که هدایا صرفاً در جهت مصرف گرایی و تجمل پرستی نباشد، بلکه به نحوی در برگیرنده ی روح اسلامی و عبادی باشد؛ مثلاً اهدای کتب مفید و خواندنی، داستانهای اخلاقی و اجتماعی، شرح حال و سیره ی انسانهای بزرگ و خودساخته، کارها و بازیهای فکری و از این قبیل، می تواند تأثیر مثبت و سازنده ای در نوجوان به وجود آورد.
اطلاع اولیا و مربیان از کتب سالم و مفید و مورد اعتماد که متناسب با سن مخاطبان کتابها باشد و مشورت با کارشناسان مسایل کتاب و کتابخانه، می تواند بسیار مفید واقع شود.
چنانچه والدین و اولیا احساس کردند که نوجوان به جهت علایق دنیوی، به هدایای گرانقیمت بیش ازحد اعتدال علاقمند شده است و روح مصرف و دنیاگرایی در او تقویت شده است، با آگاهی بخشیدن به وی و گفتگوهای سازنده ی اخلاقی، او را متوجه ارزش فکری و معنوی هدیه نمایند تا تعادل لازم در او به وجود آید.
برخی از نوجوانان، تمایل دارند که اطرافیان و بستگان خود را برحسب ارزش مادی هدیه ی آنان ارزیابی کنند و این امردر صورتی که کنترل نشود، بعدها در شخصیت اخلاقی و اجتماعی نوجوان،آثار سویی برجای خواهد گذاشت.
4-تهیه و تدارک مجموعه ای از وسایل رشد معنوی برای نوجوان می تواند خاطره ای فراموش نشدنی به ارمغان بیاورد.این امر که به ذوق و سلیقه ی خاص اولیا و مربیان بستگی دارد، در برخی از خانواده ها و مدارس انجام گرفته است؛ مثلاً برای پسران آماده نمودن جانماز مرتب و نو همراه سجاده ی مناسب و شیشیه ی کوچکی از عطرخوب و تسبیح و برای دختران، چادرنماز ومقنعه ی سفید و متناسب،به همراه یک جلد کلام الله مجید و یک جلد کتاب دعا که همگی نو و با سلیقه تهیه شده باشد و اهدای آنها به نوجوان، تأثیری به سزا در روحیات او خواهد داشت و اولین ارتباط رسمی و جدی او را با خدا، در هاله ای از نورانیت و عطر دل انگیز معنویت قرارخواهد داد و برای همیشه در اندیشه و قلب او جاودان خواهد ساخت.
5-اگراین جشن درمنزل، توسط خانواده صورت می گیرد، بهتراست با دعوت از همسالان و همکلاسهای نوجوان، همچنین بستگان، دوستان و خانواده هایی که تناسب لازم را با این فضای اخلاقی و معنوی دارند، تأثیرگذاری این جشن را افزایش داد و علاوه برآن خاطره ی با عظمت از رسم خداپسندانه را در شخصیت و روحیه ی همسالان و دوستان نوجوان، زنده نگه داشت که در عین حال، نوجوان مکلف نیزتوسط دوستان و حضورآنان مورد تشویق مناسب قرار می گیرد.
6-چنانچه این جشن در مدرسه و به صورت کلاسی و جمعی انجام می گیرد،به ویژه درمدرسه ی دخترانه که معمولاً دانش آموزان در کلاسهای سوم دبستان به حد تکلیف شرعی می رسند، لازم است که آنان را در جشن مدرسه شرکت دهند و حضورتمامی معلمان، مربیان پرورشی، کادر مدرسه و بخصوص خانواده های دانش آموزان کلاس سوم (در صورت امکان)،نیز می تواند به اهمیت و تکریم چنین روز بزرگی بیفزاید.
7-حضور فردی آگاه و واجد شرایط، به عنوان سخنران در این جشن یقیناً می تواند درجهت توجیه اهداف والای جشن و انگیزه ی برگزاری آن که از روح قداست و معنویت برخورداراست، سازنده باشد.لازم است چنین فردی با جملات و کلماتی بسیار روان و ساده و با ذکر حکایاتی شیرین و دلچسب، با زبان خاص خود آنان سخن گوید.بدیهی است که با در نظرگرفتن شرایط نوجوانان،مجلس جشن و خستگی ناپذیری آنان، این سخنرانی نباید طولانی و خسته کننده باشد، بلکه به صورتی جاذب ومختصر و مفید و حداکثر به مدت 30-20 دقیقه انجام شود.
8-در مدارسی که جشن تکلیف برگزار می شود و در برخی از منازل، حتی الامکان می توان با ذوق وسلیقه ی خاصی، فضای معنوی وروحانی مناسبی ایجاد نمود؛ مثلاً با تعدادی شمع روشن، آوای دلنشین قرآن، استفاده از مقواهای رنگی که شعارهای جالبی همچون «روز تولد معنوی تو را تبریک می گوییم» و یا «این جشن بزرگ تکلیف برشما مبارک باد»، «روز پیوستن تو را به صف موحدان تبریک می گوییم»،«روز راه یافتن تو را به بارگاه ملکوتی خداوند گرامی می داریم»، «ورود با شکوهت به محضر خداوند بزرگ مشرف باد»و غیره می توان برشکوه و عظمت این جشن افزود.
9-بهتراست دانش آموزان بی بضاعت، قبلاً توسط انجمن اولیا و مربیان مدرسه، شناسایی شوند و روز بلوغ (تکلیف)آنان از پیش مشخص شود و هدایای مناسبی نیز برای چنین روزی در نظر گرفته شود، آنگاه به گونه ای که عزت نفس آنان وخانواده شان جریحه دار نشود، با رعایت موازین اخلاقی، به آنان اهدا شود تا در مقایسه با نوجوانان طبقه ی متوسط، خوب و یا مرفه، احساس حقارت و فاصله ننمایند.این امری است که حتماً باید با ظرافت و احتیاط کامل صورت گیرد.
10-درزمینه ی آشنا نمودن نوجوانان با بلوغ شرعی (تکلیف)بهتر است قدری در مورد مراحل مختلف زندگی،سالهای کودکی،اهمیت بزرگ شدن و به مراحل رشد عقلی و جسمی رسیدن وبه ویژه دوره ی بلوغ که حد فاصل بین کودکی وجوانی است، با زبان ساده توضیح داده شود تا اهمیت و عظمت دوره ای را که در آن قرارگرفته اند به خوبی درک کنند وآن را همچون گوهری گرانبها و بی نظیر درتمامی مراحل زندگی خود حفظ نمایند و ارج نهند.
11-برای تعظیم شعایر و تعمیق ارزشهای اسلامی، بهتراست در این جشن، ویژگیهای شخصیت قرآنی مورد تحسین و تشویق قرارگیرد؛ به عنوان مثال از دانش آموزانی که بخشی از قرآن و تعدادی از احادیث و یا روایات و یا اسامی سوره های قرآن را حفظ کرده اند ویا این که احکام، اصول و فروغ اسلام را به سبک نثر یا نظم فراگرفته اند،دعوت شود تا با ارائه آنچه از شرع مقدس می دانند و به سبک جالبی ارائه می دهند، الگوهایی از همسالان خود به نوجوانان تازه مکلف ارائه دهند.
12-درجهت معنویت بیشتر این روز، چنانچه به نوجوان غسل را تعلیم دهیم و از او بخواهیم که قبل از ورود به جشن بلوغ (تکلیف)غسل کند تا زمینه های تقرب بیشتر او به خدا فراهم شود تأثیر بسزایی در جنبه های روحی و معنوی او خواهد داشت.
13-اگر برای مدرسه و یا خانواده مقدورباشد که بخشی از این مراسم در جوار مرقد مطهر یکی از بزرگان انجام گیرد، بر تأثیر بخشی و نفوذ این مراسم در دل و قلب واندیشه ی نوجوان خواهد افزود و اگر در صورتی که به هیچ عنوان مقدورنباشد، از فضای یکی از مساجد و یا حسینیه های واجد امکانات و با هماهنگیهای قبلی و رعایت همه ی جوانب استفاده شود که به مراتب اثرات نافذتر و راسختری ایجاد خواهد کرد.
14-تنظیم دعوتنامه ی مناسب همراه با جزوه های مختصر و مفید در زمینه ی «جشن تکلیف»برای والدین و ارسال آن به منازل، در جهت توجیه خانواده ها و هماهنگی آنان با مدرسه دربرپایی هرچه بهتر و مؤثرتر این مراسم بسیار مناسب خواهد بود.
پی‌نوشت‌ها:
1- الحدیث؛ جلد1، ص228.
2-همان.
3-امام سجاد (ع)رساله الحقوق (راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد)؛ ص 123، حق 24.
4-(سیدبن طاووس)برنامه ی سعادت؛ سیدبن طاووس، ص112.
نویسنده:محمد رضا شرفی
منبع:دنیای نوجوانی
